του Παντελή Γιαννούλη
(Αναζητώντας την αυθεντική Αίγινα, μέρος 2ο)
Ήξερα ότι το σπίτι του Ροδάκη, το σημαντικότερο ίσως έργο λαϊκής αρχιτεκτονικής στην Ελλάδα, καταρρέει. Αυτό που δεν ήξερα ήταν ότι στο σπίτι υπάρχουν τοιχογραφίες που η πτώση των στρωμάτων των ασβεστωμάτων έφερε στην επιφάνεια και η αποσάθρωση των κονιαμάτων μαζί με τα νερά της βροχής από τη στέγη που έχει πέσει βάζουν σε άμεσο κίνδυνο.
Όπως μου είπε ο Τάσος Παπαδάκης, Αιγινήτης φοιτητής της αρχιτεκτονικής με τον οποίο πρόσφατα μας γνώρισε ο Γιώργος Μπήτρος με αφορμή αυτά τα άρθρα στο aigina light και ο οποίος μελετά το σπίτι του Ροδάκη στο πλαίσιο των σπουδών του, τόσο ο Πικιώνης που κατέγραψε το σπίτι το 1911-1912 όσο και ο Βρισλάντερ που το επισκέφτηκε τη δεκαετία του 30 δεν αναφέρονται σε τοιχογραφίες, πράγμα που κάνει επείγουσα την ανάγκη να τις καταγράψουμε και να προσπαθήσουμε να τις διασώσουμε το συντομότερο δυνατό.
Χωρίς να χάνουμε χρόνο, ο Τάσος και γω κάναμε με την πρώτη ευκαιρία μια πρωϊνή επίσκεψη από την οποία σας μεταφέρω φωτογραφίες τόσο από τις τοιχογραφίες και τα κονιάματα πάνω στα οποία έχουν ζωγραφιστεί όσο και από κάποια άλλα κονιάματα του σπιτιού του Ροδάκη που σε λίγο δεν θα υπάρχουν. Αυτή η πρόχειρη καταγραφή μας δίνει πληροφορίες τόσο για την ιστορία του σπιτιού όσο και για τις τεχνικές και τα υλικά που χρησιμοποιήθηκαν ώστε να γνωρίζουμε πώς να το αποκαταστήσουμε όταν αυτό γίνει δυνατό.
Η φωτογραφία που ακολουθεί είναι από τον τοίχο του τζακιού στην κάμαρα του σπιτιού. Κόκκινες γραμμές σχηματίζουν ρόμβους ενώ η συνέχειά τους τρίγωνα. Το άσπρο χρώμα κάτω αριστερά στη φωτογραφία είναι στρώματα ασβεστώματος που την καλύπτουν. Όπως βλέπουμε δεξιά, ο σοβάς είναι σε προχωρημένο στάδιο αποσάρθρωσης.
Η παρακάτω φωτογραφία από την είσοδο του σπιτιού δείχνει μια κάθετη κόκκινη γραμμή σε συνδυασμό με τυρκουάζ τρίγωνα
Το μοτίβο των επαναλαμβανόμενων τριγώνων είναι σταθερό στη γλυπτική του Ροδάκη, πράγμα που κάνει φανερό ότι η ζωγραφική στους τοίχους έγινε από τον ίδιο.
Οι παρακάτω φωτογραφίες από την είσοδο του πατητηριού και από πέτρα για στήριξη γλάστρας από τον τοίχο του σταύλου έχουν το μοτίβο του τριγώνου να επαναλαμβάνεται.
Στο σημείο που τα δοκάρια της οροφής μπαίνουν στον τοίχο της κάμαρας, βλέπουμε κόκκινους κύκλους και άλλα διακοσμητικά στοιχεία. Το άσπρισμα με ασβέστη κρύβει χρώματα και ίσως ζωγραφική.
Στην είσοδο της κάμαρας διακρίνουμε δύο ή τρεις φάσεις κονιαμάτων. Στην αρχή το δωμάτιο ήταν είτε με την πέτρα εμφανή και με αρμοκάλυπτο που σε δεύτερη φάση σοβατίστηκε με λεπτό σοβά είτε με τον πολύ λεπτό σοβά από άμμο και ασβέστη από την αρχή. Ο σοβάς αυτός που ακολουθούσε πλαστικά τις καμπυλώσεις της επιφάνειας της πέτρας έχει στρώσεις άσπρου ασβεστώματος και επομένως δεν είναι πρώτο χέρι για να πιάσει πάνω του το δεύτερο αλλά τελικό.
Στη συνέχεια έχουμε δεύτερο σοβά πάνω από τον προηγούμενο αλλά αυτή τη φορά μεγαλύτερου πάχους, οπότε η επιφάνεια είναι κάθετη και ομοιόμορφη όπως στα σημερινά σπίτια. Παρά το ασβέστωμα του κάτω σοβατίσματος, αυτό δεν φαίνεται να έχει χτυπηθεί για να πιάσει πάνω του καλύτερα ο νεότερος σοβάς. Οι τοιχογραφίες βρίσκονται πάνω στη δεύτερη αυτή επιφάνεια. Και στις δύο φάσεις δεν έχουμε λεπτό και χοντρό χέρι αλλά ένα χέρι μια κι έξω κάθε φορά, άσχετα με το πάχος του.
Το εσωτερικό του σπιτιού με βάση ότι μαρτυρούν οι φωτογραφίες ήταν λοιπόν λευκό στην αρχή, ενώ τα έντονα λουλακί και κόκινα χρώματα μπήκαν σε δεύτερη φάση.
Κάτι εντελώς ασυνήθιστο για την Αίγινα είναι η γλυπτική σε σοβά που βλέπουμε τόσο στο εσωτερικό του σπιτιού, όσο και στην είσοδο του πατητηριού.
Παρακάτω βλέπουμε τον κύκλο με την ημερομηνία πάνω από την είσοδο του κυρίως σπιτιού. Ένα μικρό ξύσιμο της πλαϊνής επιφάνειας αποκάλυψε ότι το γλυπτό είναι φτιαγμένο από σοβά με βάση άμμο ποταμίσια όπως φανερώνουν τα μικρά βότσαλα που περιέχει και όχι από πωρόλιθο.
Μέσα στο βασικό δωμάτιο του σπιτιού και πάνω από την είσοδο βλέπουμε ότι μέρος έχει μείνει από μια βάρκα φτιαγμένη επίσης από σοβά.
Στην φωτογραφία που ακολουθεί βλέπουμε γωνιακό ράφι από σοβά. Παρότι είναι ασβεστωμένο, μπορούμε να είμαστε σίγουροι για το υλικό μια και είναι ολόιδιο με μισοκατεστραμένο αντίστοιχο ράφι στην απέναντι γωνία προς το τζάκι όπου φαίνεται ότι το κονίαμα είναι από λεπτή άμμο χωρίς βότσαλα και παρόλα αυτά δεν έχει σκάσει.
Αυτή η χρήση κονιάματος για τη γλυπτική μπορεί να είναι άγνωστη στην παραδοσιακή Αίγινα αλλά είχε κάποτε φτάσει σε υψηλά επίπεδα τέχνης στην Ιταλία όπως δείχνουν τα παρακάτω παραδείγματα με γλυπτική σε κονίαμα από Παλλαδιανά κτίρια στη Βιτσένζα (Βένετο, βόρεια Ιταλία). Η νεοκλασική Ευρώπη, έπερνε την έμπνεσή της από την Ιταλία και ίσως με αυτό τον τρόπο να έφτασε αυτή η χρήση του σοβά και στην Αίγινα.
Πάνω ανάγλυφος γυαλιστερός σοβάς από παράθυρο Παλλαδιανού Palazzo και κάτω αγάλματα από κονίαμα σε πρόσοψη του Palazzo del Capitaniato στην Piazza dei Signori στην πόλη της Βιτσένζας στη βόρεια Ιταλία.
Τί δουλειά όμως θα μπορούσε να έχει αυτή η αριστοκρατική παράδοση, έστω και δημιουργικά μεταπλασμένη, σε ένα αυθεντικά λαϊκό σπίτι στην Αίγινα;
Αυτό είναι κάτι που ίσως μπορέσουμε να απαντήσουμε λίγο αργότερα, αφού όμως προσέξουμε κάποιες ακόμα λεπτομέρειες του σπιτιού σε συνδυασμό με την εποχή που φτιάχτηκαν, γιατί το σπίτι του Ροδάκη δεν χτίστηκε μια κι έξω αλλά έχει διαφορετικές φάσεις με την κάμαρα να προηγείται και το πατητήρι να χτίζεται πολύ αργότερα.
Η πρώτη παρατήρηση που ίσως βοηθήσει να καταλάβουμε τις δυτικές επιροές στο Ροδάκη, έχει να κάνει με το εντοιχισμένο ντουλάπι της κάμαρας το οποίο έχει δύο αντιθετικά χαρακτηριστικά. Ενώ είναι σοβατισμένο και έχει ένα πέτρινο ράφι όπως ταιριάζει στα λαϊκά σπίτια και άλλο ένα ξύλινο (ποιός νοιάζεται για ομοιομορφία όταν η αξία είναι η πρακτικότητα;) έχει επιπλέον κάσωμα και μάλιστα υπερβολικά τονισμένο για την εποχή, όπως θα είχε ένα αστικό σπίτι. Σε αυτή βέβαια την περίπτωση, το εσωτερικό του ντουλαπιού δεν θα ήταν σοβατισμένο αλλά θα ήταν ξύλινο και φυσικά το ίδιο και όλα τα ράφια του. Μιά άλλη ιδιαιτερότητα του νουλαπιού είναι πως ο σοβάς του είναι φτιαγμένος από κουρασάνι, ένα ακριβότερο υλικό για ειδικές χρήσεις που ανάλογα με την εφαρμογή μπορεί να δώσει φίνα γυαλιστερή επιφάνεια.
Ας συγκρίνουμε το κάσωμα του ντουλαπιού με αντίστοιχα κασώματα πόρτας και εντοιχισμένης ντουλάπας από αρχοντικό της πόλης της Αίγινας χτισμένο στα τέλη της δεκαετίας του 1880. Εδώ βλέπουμε πως ενώ η κάσα της πόρτας έχει ένα σπαστό τελείωμα στο πάνω μέρος, πράγμα που πέρα από την αναφορά στην αρχαιότητα, δίνει και ένα τόνο πολυτέλειας, η εντοιχισμένη ντουλάπα στον πίσω τοίχο έχει απλούστερο κάσωμα. Γιατί άραγε ο Ροδάκης επιλέγει ένα κάσωμα που είναι υπερβολικά σύνθετο ακόμα και για εντοιχισμένο ντουλάπι αρχοντικού της πόλης; Και γιατί σοβατίζει με κουρασάνι, το υδατοαπωθητικό υλικό που έβαζαν σε στέρνες και πατητήρια αντί για κοινό σοβά;
Την απάντηση ίσως τη δίνει η σύγκριση της πρόσοψης του πατητηριού με τα νεοκλασικής έμπνευσης στοιχεία που ενσωματώνει, σε σχέση με την απλούστερη πρόσοψη του κυρίως σπιτιού.
Οι επόμενες δύο φωτογραφίες από το διαδίκτυο.
Γιατί άραγε το πατητήρι είναι μεγαλύτερο και εντυπωσιακότερο από την κατοικία;
Το ανάγλυφο από σοβά πάνω από την είσοδο του κυρίως σπιτιού χρονολογία της δεκαετίας του 1880.
Εκείνη την εποχή, πολλά σπίτια στην πόλη της Αίγινας ανακατασκευάστηκαν. Απόκτησαν πατητούς σοβάδες, τοιχογραφίες, ζωγραφιστά ταβάνια και αντικατάστησαν τα υδραίϊκα έπιπλα με νεομπαρόκ Βικτωριανά. Σε αρχοντικό που γνωρίζω καλά, στην παραλία της Αίγινας, όταν σε επισκευές ρίχτηκαν οι σοβάδες, φάνηκε ότι προηγουμένως οι τοίχοι ήταν σοβατισμένοι όπως και στο σπίτι του Ροδάκη αρχικά, δηλαδή απλά με αρμοκάλυπτο και λεπτό σοβά που ακολουθούσε την πλαστικότητα της πέτρας και στη συνέχεια είχαν χρωματιστεί με λουλακί ασβεστόχρωμα. Την περίοδο ωστόσο που φτιάχτηκε το πατητήρι του Ροδάκη, το παραπάνω αρχοντικό της παραλίας είχε αποκτήσει τοιχογραφίες Ιταλικής αισθητικής σε πολύ έντονα και σκούρα χρώματα και το σαλόνι του είχε πολυτελείς τοιχογραφίες με μιαν ιδιαίτερη τεχνική φρέσκο σε γυαλιστερό σοβά.
Θα μπορούσαμε να υποθέσουμε λοιπόν ότι ο Ροδάκης υπό την επίδραση της αρχοντομανίας που είχε ενσκύψει στην πόλη την εποχή της οικονομικής της απογείωσης, αναβαθμίζει το σπίτι του με νέους σοβάδες και δυτικής προέλευσης αναφορές (γλυπτική από σοβά, γυαλιστεροί σοβάδες) ζωγραφίζει τους τοίχους του και προσθέτει “αρχοντικά” κασώματα και έπιπλα όπως η νεοκλασική σιφινιέρα που παραμένει και τώρα στο υπερυψωμένο τμήμα της κάμαρας.
Το παραδοσιακό σπίτι φαίνεται να εξελίσεται επηρεασμένο μεν από την εποχή του, αλλά χωρίς να χάνει τον χαρακτήρα του ή να μετατρέπεται σε σκηνογραφία, όπως συνέβη με πολλά κτίρια των αστών της πόλης γιατί το αυθεντικά λαϊκό δεν είναι εξωτερικοί νόμοι και κανόνες αλλά ψυχή και βαθύ συναίσθημα. Στο σπίτι του Ροδάκη, νεοκλασικές επιρροές, δόξες και μεγαλεία, παραμένουν απλές πινελιές που μεταπλάθονται και ενσωματώνονται οργανικά.
Θα ήθελα να ολοκληρώσω αυτή την πρόχειρη καταγραφή με κάποια λεπτομέρεια από το πατητήρι του Ροδάκη που δείχνει το πώς εφάρμοσε το κουρασάνι. Για όσους δεν το γνωρίζουν, το κουρασάνι είναι ένα αρχαίο υλικό που χρησιμοποιείται αδιάκοπα για αιώνες σε χώρους που απαιτούν στεγάνωση (δεξαμενές, πατητήρια κλπ) σε όλη τη μεσόγειο. Ο λόγος είναι πως η περιεκτικότητά του σε τριμένο κεραμίδι, σε συνδυασμό με άλλα υλικά και την τεχνική εφαρμογής του, του προσδίδουν υδατοαπωθητικές ιδιότητες και η επαφή του με το νερό το κάνει δυνατό σαν τσιμέντο.
Το υλικό εφαρμόζεται με δύο τρόπους. Ο ένας είναι πάτημα με μυστρί με παράλληλες κινήσεις και ο άλλος είναι τρίψιμο και πάτημα με βότσαλο που εφαρμόζεται με μικρές κυκλικές κινήσεις όπως το ταντελάκτ. Έχω ακούσει ότι αυτή τη δεύτερη τεχνική συνατιέται στις Κυκλάδες. Όπως όμως δείχνουν οι φωτογραφίες που τράβηξα από το πατητήρι του Ροδάκη, σημάδια που παραμένουν σε σημεία που το κουρασάνι έχει διατηρηθεί αρκετά καλά, δείχνουν ότι δεν χρησιμοποιήθηκε βότσαλο για την εφαρμογή του αλλά μυστρί.
Όπως καταλαβαίνουμε όλοι είναι θέμα μικρού χρόνου πριν το ζωγραφικό έργο του Ροδάκη χαθεί μαζί με τα κονιάματα και πριν το ίδιο το σπίτι καταρεύσει οριστικά.
Αν μας είναι δύσκολο να βρούμε τα χρήματα για τη συνολική επισκευή του, ας καταγράψουμε με ακρίβεια ότι απομένει και ας προσπαθήσουμε να διασώσουμε ότι επιτρέπουν οι δυνάμεις μας.
Διαβάστε επίσης:
–Αναζητώντας την αυθεντική Αίγινα: 1. “Αρχιτεκτονικά μυστικά της Οδού Αχιλλέως”
-Οι δύο Αίγινες
–
Το σπίτι του Τρικούπη ξαναχτισμένο με τη μηχανή του χρόνου, (μέρος 1ο)
