Στο βιβλίο του “ΑΙΓΙΝΑ, Ιστορία- Πολιτισμός”, ο Κώστας Μ. Σταμάτης, μας παρουσιάζει το μύθο της Αφαίας, αλλά και τις παραλλαγές του, έτσι όπως καταγράφησαν σε έρευνες και λήμματα:
Η Αφαία ήταν παλαιά θεότητα ή ηρωίδα, που λατρευόταν στην Αίγινα και που σχετιζόταν με τη Δίκτυννα Άρτεμη. Η Αφαία ταυτιζόταν επίσης με τις συγγενικές με την Άρτεμη Βριτόμαρτη και Δίκτυννα, σύμφωνα πάντοτε με το μύθο και την παράδοση. Αυτή λοιπόν η Βριτόμαρτη, καταδιωκόμενη ερωτικά και επίμονα από το βασιλιά Μίνωα (το ίδιο έκανε και ο φίλος του βασιλιάς της Αίγινας Αιακός όταν κυνηγούσε την αγαπημένη του Ψαμάθη στις ακρογυαλιές του νησιού), βρήκε καταφύγιο στην Αίγινα, στη θέση, που σήμερα βρίσκεται ο ναός της Αφαίας. Εκεί κρύφτηκε στο παρακείμενο δάσος και έγινε “αφανής”. Γι’ αυτό οι Αιγινήτες την ονόμασαν Αφαία και την τίμησαν με θυσίες σαν θεά τους. Από επιγραφή, που βρέθηκε στο ναό τον 6ον αιώνα π.Χ προκύπτει ότι είχε αφιερωθεί στην Αφαία “οίκος”, ο οποίος, ίσως, αντιστοιχεί με το ναό της θεάς, που είχε χτιστεί εκεί παλαιότερα και που στέγαζε επίσης και το άγαλμα της λατρείας της.
Σύμφωνα με άλλη παράδοση η Αφαία, κόρη του Δία και της Κάρμης, θέλοντας να αποφύγει την ερωτική πολιορκία του Μίνωα, μπήκε σ’ ένα ψαροκάικο, που προοριζόταν για την Αίγινα. Στο ταξίδι όμως οι ψαράδες επιχείρησαν να την κακοποιήσουν και αυτή, για να γλυτώσει, έπεσε στη θάλασσα κοντά στον Τούρλο της Αίγινας και, βγαίνοντας στην ακτή, εξαφανίστηκε στο δάσος. Στη θέση αυτή, που χάθηκε η Αφαία, για να την τιμήσουν οι Αιγινήτες, έχτισαν ναό κατά τον 6ον ή 5ον αιώνα π. Χ μετά την νικηφόρα ναυμαχία της Σαλαμίνας, όπου, καθώς είναι γνωστό, οι Αιγινήτες αρίστευσαν, με την βοήθεια της θεάς (που δεν είναι άλλη από την Αθήνα) και τότε έχτισαν περικαλλή ναό.
Ο Βέλτερ παραλλάζει κάπως τον πιο πάνω μύθο: έτσι για να αποφύγει το Μίνωα η Αφαία ρίχτηκε στη θάλασσα, αλλά πιάστηκε στα δίχτυα ψαράδων, σώθηκε από αυτούς και από κρητικό ψαρά μεταφέρθηκε στην Αίγινα. Με τον τρόπο αυτό δένεται η Αφαία της Αίγινας με τη Βριτόμαρτη της Κρήτης. Τέλος η Αφαία ως Δίκτυννα στην Κρήτη, για να ξεφύγει από τον ερωτευμένο Μίνωα, έπεσε στη θάλασσα και πνίγηκε στα δίχτυα άγνωστων ψαράδων.
Το πραγματικό όνομα ήταν Άφα και από αυτό προήλθε το όνομα Αφαία (Α- φαία που σημαίνει αυτή που δεν φαίνεται), με επιθετικό σχηματισμό. Αργότερα η Βριτόμαρτη ή Δίκτυννα, με την ονομασία Αφαία, ταυτίστηκαν με την Άρτεμη του ελληνικού δωδεκάθεου. Όμως στην Αίγινα φαίνεται πως η Αφαία ταυτίστηκε με την Αθηνά, καθώς αφήνει να εννοηθεί φανερά η κυρίαρχη θέση της Αθηνάς στην ανώτατη καλλιτεχνική έκφραση των Αιγινητών, που είναι τα περίφημα αετώματα του ναού της Αφαίας.
Ως κρητομυκηναϊκή θεότητα η Αφαία έφτασε στην Αίγινα μέσα από τις εμπορικές συναλλαγές των Δωριέων Αιγινητών και των Κρητών και η πρωτοελλαδική της λατρεία ταυτίστηκε υστερότερα με την πανελλήνια λατρεία της θεάς Αθηνάς.
A.L.
