Η ΠΕΡΙΠΤΩΣΗ ΤΟΥ ΟΡΦΑΝΟΤΡΟΦΕΙΟΥ – ΠΟΛΥΣΧΟΛΕΙΟΥ ΤΗΣ ΑΙΓΙΝΑΣ

Η Παιδαγωγική Λειτουργία των στοιχειωδών σχολείων της Καποδιστριακής Περιόδου

της Άννας Ρόδη

Η ΠΕΡΙΠΤΩΣΗ ΤΟΥ ΟΡΦΑΝΟΤΡΟΦΕΙΟΥ – ΠΟΛΥΣΧΟΛΕΙΟΥ ΤΗΣ ΑΙΓΙΝΑΣ

Συνοπτική θεώρηση

Στα 1762 ο Ζαν Ζακ Ρουσώ έγραψε το προοδευτικό για την εποχή του έργο του Émile ou De l’éducation (Αιμίλιος ή Περί Αγωγής). Από τον Ρουσώ επηρεάστηκε και ο θεμελιωτής της παιδαγωγικής Ιωάννης – Ερρίκος Πεσταλότσι (1746 – 1827, εικ. 1), ο δάσκαλος του λαού. Σύμφωνα με τον Έλληνα παιδαγωγό Μιχάλη Παπαμαύρο «… Η καθαυτό αξία και το μεγαλείο του Πεσταλότσι βρίσκεται στο ότι έδωσε στην Παιδαγωγική κοινωνικό χαρακτήρα. Στο ότι έδωσε στην αγωγή κοινωνικούς σκοπούς και έταξε το σχολείο υπηρέτη και εργάτη για την κοινωνική εξύψωση της ζωής του ανθρώπου. Έτσι ένωσε το παιδαγωγικό πρόβλημα, το πρόβλημα της μόρφωσης, με το κοινωνικό πρόβλημα και έδωσε στην Παιδαγωγική πνεύμα και σκοπό. Έτσι έγινε ο ιδρυτής μιανής νέας κοινωνικής Παιδαγωγικής…»[1].

 Παρ’ όλα αυτά βρισκόμαστε σε μια εποχή που στην προηγμένη Ευρώπη ακόμη δεν αναγνωρίζονταν οι ιδιαίτερες ανάγκες και οι περιορισμοί της παιδικής ηλικίας και τα παιδιά αντιμετωπίζονταν ως μικρογραφία των μεγάλων[2]. Αδήριτοι κανόνες λοιπόν της παιδαγωγικής ήταν ο άκρατος συμπεριφορισμός (αμοιβή και τιμωρία), η σιδηρά πειθαρχία και η άτεγκτη γραφειοκρατία, ενώ οι καινοτομίες όχι μόνο δεν γίνονταν εύκολα αποδεκτές αλλά θεωρούνταν επικίνδυνες. Το νεοσύστατο ελληνικό κρατίδιο των νότιων Βαλκανίων διένυε τη νηπιακή του ηλικία και επιζητούσε τα φώτα των επιστημονικά καταρτισμένων Ευρωπαίων για να κάνει τα πρώτα του βήματα και σ’ αυτόν τον τομέα.

 

Ο Ιωάννης Καποδίστριας (εικ. 2^α και 2^β) έδειξε το ιδιαίτερο ενδιαφέρον του για την εκπαίδευση ήδη από τότε που δραστηριοποιείτο στα Ιόνια νησιά. Πίστευε άλλωστε ότι η αναγέννηση του έθνους περνάει μέσα από τη μόρφωση του λαού και την πνευματική του ανάπτυξη. Έτσι, όταν βρέθηκε στην Ελβετία, επεδίωξε να γνωρίσει τον Πεσταλότσι και εντυπωσιάστηκε από τη διδασκαλία και τις παιδαγωγικές του αντιλήψεις. Η εκπαιδευτική του φιλοσοφία περιστράφηκε γύρω από τους εξής άξονες: τη χριστιανική και την εθνική διαπαιδαγώγηση, τη σταδιακή στροφή της κοινωνίας, μέσω και της παιδείας, προς τις ευρωπαϊκές αντιλήψεις και ιδέες και την πολιτική κοινωνικοποίηση των νέων ανθρώπων[3]. Η «πατρική» στάση του προς τους νεαρούς βλαστούς των Ελλήνων αποδείχτηκε τόσο μέσα από τον τρόπο που χειρίστηκε τα θέματα της παιδείας όσο και από το φιλανθρωπικό και το σωφρονιστικό χαρακτήρα που της προσέδωσε. Έγραφε στον Ανδρέα Μουστοξύδη: «… Τα σχολεία δεν είναι απλώς τόποι προσκτήσεως γνώσεων, αλλά κυρίως φροντιστήρια ηθικής, χριστιανικής και εθνικής αγωγής… Τα παιδιά η καλλιτέρα, αν όχι η μόνη ελπίς της εθνικής αναγεννήσεως»[4].

Όταν το 1828 ανέλαβε τη διακυβέρνηση μιας αναιμικής, αδύναμης και ρημαγμένης χώρας που ξεπήδησε μέσα από τις φλόγες της Ελληνικής Επανάστασης, το ενδιαφέρον του για την ανάπτυξη της στοιχειώδους εκπαίδευσης εκδηλώθηκε σχεδόν αμέσως και έντονα. Οι πολιτικοί του αντίπαλοι δεν άργησαν να του καταλογίσουν ότι δε φρόντισε για την άμεση ίδρυση πανεπιστημίου. Κατά τη γνώμη πολλών έγκριτων επιστημόνων η κατηγορία αυτή ήταν ανυπόστατη τη στιγμή που οι Έλληνες στη συντριπτική τους πλειονότητα ήταν εντελώς αγράμματοι[5]. Ο ίδιος μάλιστα επιχειρηματολόγησε εύστοχα[6], αντιτείνοντας την άποψη ότι θα έπρεπε «… να ενδύσωμεν πρώτον την χώραν, η οποία είναι γυμνή παιδείας κι έπειτα να την στολίσωμεν με πολυτελέστερα ενδύματα»[7]. Και, επειδή μάθαινε ότι τον κατηγορούσαν για την επιμονή του να υποστηρίζει τη στοιχειώδη εκπαίδευση και να μην ιδρύει Πανεπιστήμιο, έλεγε στο φίλο του Ν. Δραγούμη: «Θέλετε Πανεπιστήμιον; αλλ’ έχετε ακροατήριον ή καθηγητάς; Πιθανόν να με νομίζης και συ μετά των κατηγόρων μου φωτοσβέστην. Πλην τι θέλετε; να συστήσω Ακαδημίαν; αλλά πριν πατήση τις το κατώφλιον ακαδημίας πρέπει να πατήσει το κατώφλιον αλληλοδιδαχτικού»[8].

 

Η έκθεση που του έκανε ο Μιχ. Σούτσος δεν αφήνει καμιά αμφιβολία για τα δυσυπέρβλητα εμπόδια που ορθώνονταν εμπρός του, αφού ο υπουργός της Αντικυβερνητικής Επιτροπής ανέφερε λακωνικά τα εξής: «Όσο για την Παιδεία. Δεν έχω να σας ειπώ τίποτε. Σχολεία δεν έχομεν ούτε ένα»[9]. Παρ’ όλες τις αντιδράσεις και την τροχοπέδη των άθλιων οικονομικών της χώρας, έθεσε άμεσα σε εφαρμογή το σχέδιο του για την άνοδο του πνευματικού επιπέδου του λαού, μέσω της παιδείας, ιδρύοντας πρωτοβάθμια σχολεία σε πολλά σημεία της επικράτειας, όπως στο Άργος (εικ. 3), στη Μεθώνη, στο Γαλαξίδι, στην Αίγινα, και αλλού. Το σπουδαιότερο όμως απ’ όλα για το οποίο θα γίνει ιδιαίτερη αναφορά για ευνόητους λόγους σ’ αυτό το κείμενο, είναι το αλληλοδιδακτικό σχολείο του Ορφανοτροφείου της Αίγινας (εικ. 4^α και 4^β) .

Η διδακτική μέθοδος που επιλέχτηκε ήταν η αλληλοδιδακτική που δημιουργήθηκε από το Joseph Langaster στη Μ. Βρετανία (1805) και τροποποιήθηκε στη Γαλλία (1829) από τον Charles Louis Sarazin. Ήταν μάλιστα γνωστή στις ελληνικές περιοχές που είχαν την πολυτέλεια να συντηρούν σχολεία στα προεπαναστατικά χρόνια και εισηγητής της ήταν ο Γ. Κλεόβουλος. Με αυτήν αργότερα ασχολήθηκαν ο Α. Πολίτης και ο αξιόλογος δάσκαλος Νεόφυτος Νικητόπουλος που τη σπούδασαν στην Ευρώπη. Εκείνος όμως που φαίνεται να τη μελέτησε συστηματικά και να την τελειοποίησε ήταν ο παιδαγωγός Ιωάννης Κοκκώνης (εικ. 5) που στα 1830 μετέφρασε τον Οδηγό του Sarazin (εικ. 6), προσαρμόζοντάς τον στην ελληνική πραγματικότητα και απαλλάσσοντας τον από στρεβλώσεις.

 

Με την έλευση του Καποδίστρια έγινε η επισημοποίηση της αλληλοδιδακτικής ως μοναδικής κρατικά αποδεκτής μεθόδου για όλη την επικράτεια. Σημαντικό της πλεονέκτημα για τότε ήταν ότι επέτρεπε την εγγραφή των μαθητών στις τάξεις ανεξάρτητα από την ηλικία τους. Θεωρήθηκε όμως η πιο κατάλληλη και για πολλούς άλλους λόγους. Μερικοί απ’ αυτούς ήταν η έλλειψη χρηματικών πόρων, η σπανιότητα των βιβλίων και των λοιπών εποπτικών μέσων και ακόμη περισσότερο η ανυπαρξία ικανού αριθμού δασκάλων οι οποίοι αποτελούσαν μάλλον δυσεύρετο είδος και όσοι υπήρχαν ήταν συνήθως αμαθείς. Για την κάλυψη της τελευταίας αυτής επιτακτικής ανάγκης ιδρύθηκε το πρώτο, θα μπορούσε να πει κανείς, ανώτερο εκπαιδευτικό ίδρυμα της χώρας που δεν ήταν άλλο από το Κεντρικό Σχολείο που σήμερα εμείς περνάμε δίπλα του ανήμποροι και μοιραίοι (και κάμποσοι ανίδεοι για την αξία και τη σπουδαιότητά του), βλέποντάς το να καταστρέφεται, όπως και τόσα άλλα σημαντικά πράγματα σε τούτο τον τόπο «τον μικρό το μέγα»[10].

Τα αλληλοδιδακτικά σχολεία διαιρούνταν σε οκτώ τάξεις αλλά η φοίτηση των μαθητών σε αυτά λειτουρ­γούσε με έναν μάλλον ανορθόδοξο αλλά και πρακτικό τρόπο. Έτσι, αν ένας μαθητής θεωρείτο ότι είχε κατακτήσει το επιθυμητό επίπεδο στην ανάγνωση θα μπορούσε να είναι στην τρίτη τάξη, ενώ ταυτόχρονα στη δευτέρα στη γραφή και στην πρώτη στην αριθμητική. Οι μαθητές περνούσαν τις τάξεις κατά μάθημα. Σύμφωνα λοιπόν με αυτή τη διδακτική προσέγγιση, που εφαρμόστηκε και στο αλληλοδιδακτικό Σχολείο – Ορφανοτροφείο της Αίγινας, ο δάσκαλος έπαιζε ρυθμιστικό και υποστηρικτικό ρόλο και, υπό την υψηλή του εποπτεία και καθοδήγηση, τη διδακτική διαδικασία στην πραγματικότητα αναλάμβαναν οι πρωτόσχολοι που δίδασκαν τους μικρότερους και τους πιο αδύναμους μαθητές. Οι πρωτόσχολοι ήταν εκείνοι από τους μαθητές που επεδείκνυαν πολύ καλές επιδόσεις και εξαίρετη διαγωγή (εικ. 7^α και 7^β).

Το περιβάλλον της αλληλοδιδακτικής τάξης και οι συμπεριφορές που θεωρούνταν αποδεκτές μέσα κι έξω απ’ αυτό ήταν αυστηρά καθορισμένα, ενώ η υπακοή στους δασκάλους και γενικά στους φορείς της εξουσίας και η καθυπόταξη των παιδιών αποτελούσαν βασικό συστατικό της μαθησιακής διαδικασίας[11]. Για τους μαθητές που παρουσίαζαν τα χαρακτηριστικά που αξιολογούνταν ως θετικά είχε θεσπιστεί σύστημα αμοιβών, ενώ για εκείνους που παρουσίαζαν για τα δεδομένα της εποχής λίγο ή πολύ παραβατική συμπεριφορά οι τιμωρίες έφταναν ως τον εξευτελισμό της προσωπικότητας τους και την οριστική αποβολή από το σχολείο. Για ξυλοδαρμούς δεν υπάρχουν επαρκή στοιχεία αλλά, αν λάβουμε υπ’ όψιν μια από τις επτά αντικαποδιστριακές σάτιρες με την οποία θα ασχοληθούμε πιο κάτω, ενδέχεται να λάμβαναν χώρα και μάλιστα έντονα και συχνά. Παρόμοιο σύστημα αμοιβών και ποινών δέχονταν και οι ίδιοι οι εκπαιδευτικοί. Δείτε τι έγραφε ο κυβερνήτης στο δάσκαλο του αλληλοδιδακτικού σχολείου του Ναυπλίου, στον οποίο απέδιδε τα εύσημα, επιβραβεύοντας μάλιστα τον ίδιο και τον αδελφό του.

«Πέμπομεν προς σε τα νομισματικά βραβεία, δι’ ών η κυβέρνησις τιμά τους ευδοκιμήσαντας εις τας τελευταίας εξετάσεις μαθητάς σου, όσοι κατονομάζονται εις τον επισυναπτόμενον κατάλογον· οι δε τούτων αξιωθέντες θέλουν φέρει επί του στήθους προσαρτημένα με δέμα εθνικού χρώματος.

«Την πρώτην ταύτην αμοιβήν της περί τα καλά προθυμίας διανέμων εις αυτούς εκ μέρους της κυβερνήσεως, δύνασαι να τους βεβαιώσης, ότι θέλουν λάβει τους τόπους των εξερχομένων από του κεντρικού σχολείου υποτρόφων της κυβερνήσεως, εάν δίδωσιν ακολούθως δείγματα της αυτής προθυμίας· τους δε λοιπούς των μαθητών σου θέλεις προτρέψει να καταβάλωσι πάσαν σπουδήν διά ν’ αξιωθώσι τα αυτά παράσημα και προνόμια.

«Ηδέως εκφράζομεν προς σε την ευγνωμοσύνην μας διά τον οποίον έδειξας ζήλον και επιμέλειαν διά την εκτέλεσιν των χρεών της εμπιστευθείσης υπηρεσίας, της οποίας το αντικείμενον είναι το σπουδαιότατον πάντων αναμφιβόλως, το να παρασκευάση δηλονότι πολίτας αγαθούς, ωφελίμους εις την πατρίδα διά την περί τα θεία ευσέβειαν, διά την αρετήν των ηθών διά την παιδείαν[12].

«Επιθυμούντες δε να δώσωμεν προς σε και πραγματικά δείγματα της ευγνωμοσύνης μας, διετάξαμεν να συγκαταλεχθή της σήμερον εις τους μαθητάς του κεντρικού σχολείου ο αδελφός σου, όστις συνέπραξε με πολλήν προθυμίαν και ικανότητα εις την πρόοδον των μαθητών σου, και δίδει χρηστάς ελπίδας ότι θέλει κατασταθή άξιος της αλληλοδιδακτικής διδάσκαλος, τελειοποιηθείς εις το κεντρικόν της Αιγίνης σχολείον».

Τα βασικά μαθήματα όλων των σχολείων ήταν η γραφή – καλλιγραφία, η ανάγνωση, η αριθμητική (με έμφαση στις τέσσερις πράξεις) αλλά υπήρχαν κι άλλα, όπως τα θρησκευτικά, η ιστορία, η γραμμική ιχνογραφία και κάποια στοιχεία αρχαίων ελληνικών στις μεγαλύτερες τάξεις. Λόγω της έλλειψης βιβλίων, οι μαθητές αναγκάζονταν πολλές φορές να αντιγράφουν τα κείμενα, για να μπορούν να μελετήσουν. Οι ώρες των μαθημάτων ήταν πρωινές (9 – 12) και απογευματινές (2 – 5) και ξεκινούσαν με εκκλησιασμό – εξήγηση του Ευαγγελίου. Οι αργίες ήταν συνολικά 38 ημέρες, ενώ κατά τις θερινές διακοπές, που είχαν οριστεί από τις 20 Ιουλίου ως την 1^η Σεπτεμβρίου, γίνονταν τα πρωινά μαθήματα. Το καθήκον προείχε της ξεκούρασης και ο ελεύθερος χρόνος ήταν έννοια άγνωστη.

Ο Καποδίστριας είχε την ευκαιρία να διαπιστώσει ιδίοις όμμασιν στην Τροιζήνα την τραγική κατάσταση στην οποία είχαν περιέλθει τα ορφανά αγόρια του πολέμου που αλήτευαν και ζούσαν μέσα στην απόλυτη ένδεια και τους κινδύνους στα στρατόπεδα και από την πρώτη ώρα φρόντισε να δημιουργηθούν στον Πόρο πρόχειρα καταλύματα (καλύβες) και να συγκεντρωθούν εκεί[13]. Συγχρόνως έθεσε σε εφαρμογή το σχέδιό του για την ίδρυση του Ορφανοτροφείου της Αίγινας. Τον σχεδιασμό, την επίβλεψη και την κατασκευή του έργου ανέλαβε ο αρχιτέκτονας Θεόδωρος Βαλλιάνος, απόφοιτος της Αρχιτεκτονικής Σχολής του Πολυτεχνείου της Βιέννης, με βοηθό το Δημήτρη Σταυρίδη και φτιάχτηκε για να φιλοξενήσει περίπου 500 – 600 ορφανά.

Ο θεμέλιος λίθος αυτού του εντυπωσιακού για την εποχή του κτιρίου (εικ. 8^α και 8^β) μπήκε στις 8/10/1828 και τα εγκαίνια του πραγματοποιήθηκαν στις 6/4/1829. Ήδη λίγες μέρες πριν από τα εγκαίνια του (στις 9 του Μάρτη) κατέφθασαν τα πρώτα 66 ορφανά που εξαγοράστηκαν στην Αλεξάνδρεια από τους Γάλλους. Μια μέρα αργότερα (10 του Μάρτη) προστέθηκαν σ’ αυτά άλλα 160 από τις καλύβες του Πόρου. Για την εγκατάσταση των παιδιών είχαν ετοιμαστεί 12 δωμάτια για 30παιδιά το καθένα[14].

 

Στο ίδρυμα στεγάστηκαν η Εθνική Βιβλιοθήκη, το Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο, η πρώτη συλλογή ορυκτών στην Ελλάδα και το Εθνικό Τυπογραφείο, πριν να εγκατασταθεί στη «Σπιτάρα» του Λογοθέτη[15], ενώ υπήρξε κυψέλη εκπαιδευτικών δραστηριοτήτων παντός είδους, ένα πραγματικό πολυσχολείο. Για του λόγου το αληθές μέσα σ’ αυτό λειτούργησαν:

1. Στοιχειώδες σχολείο με τέσσερις κλάσεις, όπου οι μαθητές εκπαιδεύονταν με βάση τη μέθοδο Sarasin (αλληλοδιδακτική).
2. Σχολείο Θηλέων με 30 – 32 μαθήτριες και δασκάλα τη χήρα του παιδαγωγού Γεώργιου Κλεόβουλου Μαρία. Τη χρηματοδότηση και την επίβλεψή του σχολείου είχε αναλάβει αρχικά η Σοφί ντε Μαρμπουά Λεμπρέν, η περίφημη Δούκισσα της Πλακεντίας, η οποία όμως αργότερα απέσυρε την υποστήριξή της, λόγω διαφωνιών με την πολιτική του κυβερνήτη. Έτσι ο Σπ. Τρικούπης θεώρησε πολυτέλεια τη λειτουργία του και εισηγήθηκε το κλείσιμό του.
3. Τεχνικές σχολές μαθητείας σε επαγγέλματα όπως η ωρολογοποιία, η τυπογραφία, η βιβλιοδετική, η υποδηματοποιία και η ραπτική. Σ’ αυτές διοχετεύονταν οι μαθητές που κρινόταν ότι δεν είχαν αρκετή έφεση στα γράμματα και θα μπορούσε ίσως να ειπωθεί ότι αποτέλεσαν την αρχή της επαγγελματικής εκπαίδευση στη χώρα.
4. Ωδείο στο οποίο διδασκόταν εκκλησιαστική και επιστημονική μουσική με μουσικοδιδασκάλους τους Γεώργιο Λέσβιο, Αθ. Αβραμιάδη, κ.ά..
5. Για λίγο στρατιωτική Σχολή Ευελπίδων με υπεύθυνο το Γάλλο λοχαγό Ποζιέ από το 1829.

Οι απόφοιτοι των πρακτικών σχολών έπαιρναν για το ξεκίνημα της επαγγελματικής τους ζωής κάποιο χρηματικό ποσό ή εργαλεία. Αρκετοί μάλιστα ακολουθούσαν το ναυτικό επάγγελμα. Για τους μαθητές πάλι που κρίνονταν ικανοί και κατάφερναν να αποφοιτήσουν ευδοκίμως από το αλληλολοδιδακτικό, άνοιγε ο δρόμος να γίνουν δάσκαλοι, παρακολουθώντας μαθήματα στο Κεντρικό Σχολείο, να στελεχώσουν αργότερα ως υπάλληλοι τον κρατικό μηχανισμό, κ.τ.λ..

Παρά τις καλές προθέσεις τόσο του Καποδίστρια όσο και πολλών συνεργατών του, τα ορφανά παιδιά του ελληνικού λαού, χωρίς να παραβλέπουμε ότι μιλάμε για μια άλλη εποχή, υφίσταντο, καθώς φαίνεται, βαριά σκληραγωγία αλλά και εξευτελισμούς. Ο ζήλος και η διάθεση του κυβερνήτη για αυστηρό έλεγχο ως την τελευταία λεπτομέρεια στη λειτουργία του Ορφανοτροφείου, αποκαλύπτει μερικές πτυχές από τη ζωή τους. Και για του λόγου το αληθές ας δούμε τις ακόλουθες οδηγίες που απέστειλε στον υπεύθυνο δάσκαλο Α. Παπαδόπουλο, ενώ ακόμη αυτό βρισκόταν στον Πόρο και πριν μεταφερθεί στην Αίγινα:

 «Πόρω, 14 Μαρτίου 1828

    «Ο κ. Καλλέργης θέλει σας δώση την ενδυμασίαν των διαπιστευμένων εις υμάς παιδίων, τουτέστι μίαν φουστανέλαν, δύω υποκάμισα, δύω βρακία, εν ζευγάριον παπουκίων, εν φέσιον, μιαν καπόταν, και μίαν ζώνην.

Πριν τα ενδύσετε, πρέπει να κουρευθώσι και να πλυθώσι καλώς. Υποκάμισον και βρακίον να αλλάζωσι κάθε οκτώ. Η υπηρέτρια θέλει τα πλύνει. Τας καπότας των να αερίζωσιν καθ’ εκάστην μόνα των, και έπειτα να τα κρεμώσιν εις καρφίον, δείχνον τον τόπον εκάστου. Αι κλίναι των να είναι από άχυρον ή φύλλα ξηρά ικανώς, το προσκεφάλαιον μία πέτρα, και σκέπασμα η καπότα. Τα πρώτα κουρέλια των, αφού πλυθώσι, να φυλαχθώσι καλώς κατά μέρος εις δέμα φέρον τον αριθμόν και το όνομα εκάστου παιδίου. Να κρατήσετε δε σημείωσιν ακριβή των ενδυμασιών όσας λαμβάνετε δίδοντες απόδειξιν, και της χρήσεως αυτών, και κατά μηνά να με δίδετε λόγον δι’ εκθέσεως.

Σας συνάπτεται υπόδειξις των ποινών ας επιτρέπεσθε να επιβάλλετε εις τα παιδία, και των αμοιβών των επηγγελμένων εις αυτά. (…)

Η αποταξία, η απείθεια, η στάσις, και το ψεύδος, θέλουσι κολάζεσθαι ως εφεξής: Την μεν πρώτην φοράν, έστω νουθέτησις εμβριθής και δημοσία ενώπιον των άλλων παιδίων, την δε δευτέραν, ολιγόστευσις της τροφής εις το ήμισυ, και την τρίτην, έκδυσις του ενόχου παιδίου από τα καινούργια φορέματα και ένδυσις με τα πρώτα κουρέλια. Δεν θέλει δε συγχωρηθή, ειμή αφού βαστάση την ποινήν ταύτην εικοσιτέσσαρας ώρας τουλάχιστον, και κατ’ αίτησιν των παιδίων του τμήματός του. Και η έκδυσις και η ένδυσις γινέσθω όλων των μαθητών ενώπιον. Εκ δε της εκθέσεώς σας θέλω ιδεί αν χρειάζωνται και βαρύτεραι ποιναί. (…)»[16].

Τον Ιούνιο – Ιούλιο και τον Αύγουστο του 1830 κυκλοφόρησαν στην Αίγινα κρυφά από χέρι σε χέρι επτά ανώνυμες αντικαποδιστριακές σάτιρες που καταφέρονταν ενάντια στα πρόσωπα του νησιού που αντιπροσώπευαν από τη θέση τους την κυβερνητική πολιτική. Έτσι, συμπεριλαμβανομένου ενός πεζού κειμένου που στρεφόταν εναντίον του Γ. Γεννάδιου, σάτιρες γράφτηκαν για τον αστυνόμο Φωτόπουλο, το Μουστοξύδη, τον Ιω. Κοκκώνη, τον επιστάτη του Ορφανοτροφείου Κωνσταντά, κ.ά..

Στην πραγματικότητα πρόκειται για λιβελογραφήματα διατυπωμένα σε εριστικούς τόνους, με περιεχόμενο υβριστικό και χλευαστικό. Παρ’ όλα αυτά όμως, μια από τις προαναφερόμενες σάτιρες παρουσιάζει ιδιαίτερο ενδιαφέρον για το θέμα που εξετάζουμε και, επειδή, σύμφωνα με τη λαϊκή σοφία «δεν υπάρχει καπνός χωρίς φωτιά», παραθέτω αποσπάσματά της που αφορούν τη δράση και τη συμπεριφορά του επιστάτη του Ορφανοτροφείου Γρηγόριου Κωνσταντά και θα μπορούσε να αποβεί, σ’ ένα βαθμό τουλάχιστο, διαφωτιστική για τη σκληρότητα που βίωναν τα ορφανά από διάφορα πρόσωπα που δρούσαν στους κόλπους του ιδρύματος:

Εναντίον του Κωνσταντά[17]

Κανένας δε σατύρισε τον Κωνσταντά ως τώρα

και πρέπει να σατυρισθή πλέον σ’ αυτήν την ώρα.

 

Αυτός ο γερο – διάβολος φαίνεται διωρίστη

ως επιστάτης του σχολειού από τον κυβερνήτη.

 

και έγιν’ ένας τύραννος μέσα εις  το σχολείον,

αυτό οπού ωνόμασαν ως Ορφανοτροφείον.

 

Αντίς να περιποιηθή τα ορφανά παιδία,

εσύστησεν την μισιτήν ο σκύλος τυραννίαν.

 

Χωρίς καμμιάν παραμικράν αιτίαν τα κτυπάει

ως  κτήνη κι ανδράποδα χωρίς να τα ρωτάη.

 

Κι αν φανή κανά παιδί δια να του μιλήση

και να του πη ελεύθερα, γιατί να το κτυπήση,

 

αμέσως από το σχολειό πρέπει να ην διωγμένο

από τον Κωνσταντά, αυτόν τον τρισκαταραμένο.

 

Και επειδή δεν είν’ τινάς δια να τον προτείνη

Καθημερινώς τα βεσανεί και τα κτυπά ως κτήνη.

 

Όσοι δασκάλοι βρίσκονται στο Ορφανοτροφείο

όλους αυτός εχθρεύεται ως άγριον θηρίον.

 

Κόλακας επιτήδειος, και ψεύτης και σπιόνος

υποκριτής και μασκαράς και καθαυτό κογιόνος^.

 

ψευδεναρέτος κρατεί πάντα με συνφωνίαν

και με μιστού την αρετήν προς σύστασιν ιδίαν.

 

 

…………………………………………………………………………………………..

———————————————————————-

Για των παιδιών την προκοπή ολίγο τον εμέλει,

Ο Κυβερνήτης, λέει, να ζη, εκείνο μόνο θέλει^.

 

………………………………………………………………………………….

…………………………………………………………………………………..

 

Όπου κανένας διάβολος, όπου κανάς προδότης

Εις την Ελλάδα έτρεξε κι έγινε πατριώτης.

 

Κι οι δυστυχείς οι Έλληνες, κείνοι που θυσιάσαν

το παν για την πατρίδα τους και την ζωήν εχάσαν

 

τα δυστυχή τα τέκνα των κλαίνε και θρηνοδούνε

κι αυτόν τον επιούσιον άρτον λιμοκτονούνε.

Αχ! αχ! αχ!

 

Εδώ θα πρέπει να ειπωθεί, για λόγους δικαιοσύνης, ότι ο Γρηγόριος Κωνσταντάς (Μηλιές Πηλίου, 1753 – Μηλιές Πηλίου, 1843) υπήρξε ένας πολύ σημαντικός δάσκαλος και λόγιος με ιδιαίτερα προχωρημένες για την εποχή του αντιλήψεις όπως αυτή που αφορά τη γλώσσα και αποτυπώνεται συνοπτικά στα παρακάτω λόγια: «Ένα έθνος ενόσω αμελεί και καταφρονεί τη φυσική του γλώσσα, αμελεί και καταφρονεί τον ανθρωπισμό του». Επίσης μαζί με τον συμπατριώτη του Δανιήλ Φιλιππίδη έγραψε σε δημοτική γλώσσα την Γεωγραφία Νεωτερική (Βιέννη, 1791). Ήταν όμως σε όλη του τη ζωή «μονοκόμματος, λιγόλογος, σαρκαστής»[18] και προκαλούσε αντιπάθειες με τον αυταρχισμό του[19].

Γενικά πάντως καταγράφονται σε έγγραφα συμπεριφορές ορισμένων δασκάλων προς τους μαθητές (αλλά και τους συναδέλφους τους) που θα μπορούσε να πει κανείς ότι κατά κάποιον τρόπο επιβεβαιώνουν την κακομεταχείριση που υφίστανται τα ορφανά. Για παράδειγμα η αναφορά του μουσικοδιδάσκαλου της επιστημονικής μουσικής Αθ. Αβραμιάδη εναντίον του Νεόφυτου Δούκα στην οποία υποστηρίζεται ο αρχαϊστής δάσκαλος δεν έχανε την ευκαιρία να κομπάζει για τους πνευματικούς αγώνες που είχε δώσει για την Ελλάδα και να συμπεριφέρεται εγωιστικά και αλαζονικά. Συγκεκριμένα φέρεται να είπε στους μαθητές της μουσικής τα εξής:

«Εγώ έχω τεσσαράκοντα χρόνους όπου δουλεύω και προσπαθώ δια την Ελλάδα και έχω και δικαίωμα να κάμω ότι θέλω, και τον δάσκαλο να ευγάλω έξω από το κατάστημα σπρόχνωντας ως ανδράποδον και τους μαθητάς του… έχομεν και την ψορομουσικήν η οποία δεν μας αφίνει, να έλλειπε ήτον το πλέον καλύτερον και ευτυχέστερον… Τώρα αφ’ ου θα υπάγηται εις το Ναύπλιον θέλετε φορέσει τα κόκκινα βρακία, έπειτα όμως αφ’ ου ξεσχισθή και φανή ο κόλος σας τι θα κάμνητε; Και αφ’ ου έλθη ο Βασιλεύς θα πάτε να ψάλλετε το σώσον Κύριε, και θα σας κάμη και τραπέζι»[20].

Όλα τα παραπάνω πάντως δεν θα αποτελούσαν παρά λίγα αποσπασματικά στοιχεία για την κακοπέραση των τυραννισμένων παιδιών του ελληνικού λαού, αν δεν υπήρχε η έκθεση του Ανδρέα Μουστοξύδη στην οποία παραπέμπει ο Προκόπης Μανωλάκος. Σύμφωνα με αυτήν, μέσα σε 14 μήνες στο Ορφανοτροφείο της Αίγινας πέθαναν 33 ορφανά εξαιτίας της κακής διοίκησης[21].

Ο βίαιος θάνατος του πρώτου κυβερνήτη της Ελλάδας στις 27 Σεπτεμβρίου 1831 στο Ναύπλιο βύθισε τη χώρα στο χάος και την αναρχία και έστρωσε το δρόμο για τον ερχομό των Βαυαρών. Τα καποδιστριακά εκπαιδευτικά ιδρύματα περιέπεσαν σε μαρασμό και σταδιακά εγκαταλείφτηκαν. Ωστόσο το ίδρυμα συνέχισε με πολλά προβλήματα τη λειτουργία του ως το 1844, οπότε και έκλεισε οριστικά. Το 1854 ο About το βρήκε εγκαταλειμμένο και ερειπωμένο[22].

 

Βιβλιογραφία

Αριές Φιλίπ: Αιώνες παιδικής ηλικίας, εκδ. Γλάρος, Αθήνα 1990.

Δαφνής Κώστας (ανθολόγηση): Καποδίστριας Ι: Κείμενα, εκδ. ΟΕΔΒ, Αθήνα 1976.

Δημαράς Αλέξης (επίμ.), Η μεταρρύθμιση που δεν έγινε (τεκμήρια ιστορίας), τ. Α: 1821 – 1894, εκδ. Νέα Ελληνική Βιβλιοθήκη, Αθήνα 1985.

Ευαγγελίδης Ε. Τρύφων, Ιστορία Ιωάννου Καποδίστρια, κυβερνήτου της Ελλάδος (1828 – 1831), Εκδοτικόν Βιβλιοπωλείον Π.Ε. Ζαννουδάκη, εν Αθήναις 1894.

Ευαγγελόπουλος Σπύρος, Ιστορία της νεοελληνικής εκπαίδευσης – Οργάνωση και διοίκηση της εκπαίδευσης,τόμος Α΄, εκδ. Δανιά, Αθήνα 1987.

Κούκκου Ε. Ελένη, Ιωάννης Καποδίστριας, ο άνθρωπος – ο διπλωμάτης 1800 – 1828, Βραβείον Ακαδημίας Αθηνών, Αθήνα 1984.

Κούκκου Ε. Ελένη, «Ο Καποδίστριας και η Παιδεία», σελ. 157, Αθήνα 1972.

Κουλικούρδη Π. Γεωργία, Αίγινα ΙΙΙ (τοπογραφικά και ιστορικά στοιχεία για τη νεότερη πόλη (1800 -1828), εκδ. Πέτρα, Αθήνα 2006.

Κωνσταντινόπουλος Γ. Χρήστος, Η Αίγινα στα χρόνια του Καποδίστρια, Αθήνα 1968.

Κωνσταντινόπουλος Γ. Χρήστος, Αντικαποδιστριακές σάτιρες, ανέκδοτα κείμενα, Αθήνα 1972.

Παπαμαύρος Μιχάλης, J. H. Pestalozzi, η ζωή και η δράση του, τ. Α’, εκδ. Α. Ι. ΡΑΛΛΗ, Αθήναι 1929.

Συγγραφική ομάδα, Ιστορία του Νέου Ελληνισμού 1770 – 2000, εκδ. Τα Νέα – Ελληνικά Γράμματα, Αθήνα 2003, τ. 3^ος.

Σφυρόερα Σοφία, Αίγινα – πρώτη πρωτεύουσα της νεότερης Ελλάδας, εκδ. Ελληνικά Γράμματα, Αθήνα 2002.

Αρθρογραφία

Εφημερίδα: Η Καθημερινή, περιοδικό: Επτά Ημέρες, Ιωάννης Καποδίστριας, Σάββατο 25 – Κυριακή 26 Μαρτίου 1995.

Μανωλάκος Προκόπης, Η Εκπαιδευτική πολιτική του Ιωάννη Καποδίστρια, sch.gr.

Περιοδικό: Η Αιγιναία, περιοδική πολιτιστική έκδοση, τ. 3, αφιέρωμα: Ο Καποδίστριας και η Αίγινα, Αίγινα, Ιαν. – Ιουν. 2003 και τ. 15, αφιέρωμα στο επιστημονικό συνέδριο για τον Καποδίστρια, Αίγινα, Ιουλ. – Δεκ. 2009.

Ιστοσελίδες

http://thehistoryofgreece.blogspot.gr

http://kaspin.wordpress.com

http://www.kapodistrias.info

http://users.sch.gr/tsakarak/Yliko_Blog/Panepistimio/PAIDAG/Dialeksi_1A.pdf

Πηγές φωτογραφιών

Εικ. 1, http://amphoteron.blogspot.gr/2013/04/o.html

Εικ. 2^α και 2^β, http://astypalaia.files.wordpress.com και φωτογραφικό αρχείο Ά. Ρόδη, 2011 αντίστοιχα.

Εικ. 3, httpargolikivivliothiki.gr

Εικ. 4^α και 4^β, Αρχείο Άννας Ρόδη (από παλαιά εκδήλωση του Μορφωτικού Συλλόγου Αίγινας ‘‘Ο Καποδίστριας’’) και Ιστορία του Νέου Ελληνισμού 1770 – 2000, εκδ. Τα Νέα – Ελληνικά Γράμματα, Αθήνα 2003, τ. 3^ος, σ. 294 αντίστοιχα. Η δεύτερη σφραγίδα πάρθηκε από το βιβλίο της Σ. Σφυρόερα, Αίγινα – πρώτη πρωτεύουσα της νεότερης Ελλάδας, εκδ. Ελληνικά Γράμματα, Αθήνα 2002, σ. 118.

Εικ. 5, http://coconis.org/index.html

Εικ. 6, http://static.pblogs.gr/f/423174-IPC-Sarazin.jpg

Εικ. 7^α και 7^β, Ιστορία του Νέου Ελληνισμού 1770 – 2000, εκδ. Τα Νέα – Ελληνικά Γράμματα, Αθήνα 2003, τ. 3^ος, σ. 290. Τα σχέδια πρωτοδημοσιεύτηκαν στο βιβλίο της Ελένης Καλαφάτη: Τα Σχολικά Κτίρια της Π.Ε. 1821 – 1829. Από τις Προδιαγραφές στον Προγραμματισμό, Αθήνα, Ιστορικό Αρχείο Ελληνικής Νεολαίας / Γενική Γραμματεία Νέας Γενιάς, 1988, εικ. 14^α και 14^β.

Εικ. 8^α και 8^β, φωτογραφικό αρχείο Ά. Ρόδη 2008.

 

Λεζάντες εικόνων

Εικ. 1: Ιωάννης Ερρίκος Πεσταλότσι (Ζυρίχη, 1746 – Μπριγκ Αργάου, 1827)

Εικ. 2^α: Ιωάννης Καποδίστριας (Κέρκυρα, 10 Φεβρουαρίου 1776 – Ναύπλιο 9 Οκτωβρίου 1831)

Εικ. 2^β: Ο ανδριάντας του πρώτου κυβερνήτη της Ελλάδας στο Ναύπλιο

Εικ. 3: Το αλληλοδιδακτικό σχολείο του Ναυπλίου

Εικ. 4^α: Σφραγίδα των αλληλοδιδακτικών σχολείων

Εικ. 4^β: Η σφραγίδα του αλληλοδιδακτικού σχολείου της Αίγινας

Εικ. 5: Ιωάννης Κοκκώνης (Καστρί Κυνουρίας, 1796; – Αθήνα, 1864)

Εικ. 6: Το εξώφυλλο του Οδηγού της αλληλοδιδακτικής μεθόδου του Sarazin που μεταφράστηκε από τον Ι. Κοκκώνη και εκδόθηκε στην Αίγινα το 1830

Εικ. 7^α και 7^β: Σχέδια με θέμα την αλληλοδιδακτική μέθοδο

Εικ. 8^α και 8^β:Το Ορφανοτροφείο – αλληλοδιδακτικό σχολείο της Αίγινας και η επιγραφή πάνω από την κεντρική πύλη του που πληροφορεί τους επισκέπτες και τους περαστικούς για το ποιος και πότε το ίδρυσε.