του Παντελή Γιαννούλη
Παλιά σπίτια που ερειπώνονται από την εγκατάλειψη, λίγο πριν χαθούν ή πριν επισκευαστούν και αποκτήσουν μια καινούργια ζωή, μπορούν να μας αποκαλύψουν μυστικά της ιστορίας τους, να μας δώσουν εικόνες από τη γέννηση, τις μεγάλες στιγμές που έζησαν, λύσεις που βρήκαν για να προσαρμοστούν και να αντέξουν τις αλλαγές στη ζωή και όσα φέρνει ο χρόνος.
Ένα τέτοιο παράδειγμα είναι το όμορφο παραλιακό σπίτι στην Οδό Αχιλλέως 2, στην Παναγίτσα της Αίγινας, δίπλα στο caps lock, που δυστυχώς βρίσκεται σε προχωρημένο στάδιο κατάρρευσης.
Για χρόνια που το πρόσεχα, χαιρόμουν αυτό το αρμονικό μείγμα παραδοσιακής και νεοκλασικής αρχιτεκτονικής, την ελαφράδα του, τις ωραίες αναλογίες, τις τραβηχτές κορνίζες και τα διακριτικά δωρικά κιονόκρανα στον πάνω όροφο. Στο νεοκλασικό του διάκοσμο δεν υπήρχε ίχνος επίδειξης, τίποτα από τη μεγαλομανία άλλων σπιτιών της εποχής που προσπαθούσαν να δείχνουν παλάτια.
Μέχρι που πριν λίγα χρόνια συνέβη κάτι το απρόβλεπτο. Το πέσιμο του σοβά της πρόσοψης αποκάλυψε ένα άλλο κιονόκρανο, πούρινο και λαϊκής αρχιτεκτονικής αυτή τη φορά, ακριβώς πίσω από το σοβατισμένο.
Την εποχή που χτίστηκε το σπίτι, οι σοβάδες που προεξείχαν, είτε κορνίζες, είτε οτιδήποτε άλλο, χρειάζονταν πάντα κάποιο είδος υποστήριξης. Εδώ όμως βλέπουμε ένα κιονόκρανο ίδιου ύφους και μαστοριάς με αυτά της εισόδου του σπιτιού, που ήταν φτιαγμένο για να φαίνεται. Δεν ήταν εκεί για να πιάσει πάνω του ανθεκτικότερα ο σοβάς. Ήταν η τελική επιφάνεια.
Καταλαβαίνουμε λοιπόν ότι το σπίτι οικοδομήθηκε αρχικά σύμφωνα με τη λαϊκή αρχιτεκτονική της Αίγινας, με εμφανή την πέτρα, ενώ σε δεύτερη φάση σοβατίστηκε για να “εξευγενιστεί” σύμφωνα με τη νεοκλασική τεχνοτροπία. Μέσα από την εξέλιξη της αρχιτεκτονικής μπορούμε να καταλάβουμε την εξέλιξη της κοινωνίας και των αξιών της.
Η φθορά του χρόνου, μας δίνει τη δυνατότητα να διαπιστώσουμε και κάτι άλλο σημαντικό. Τα χρώματα με τα οποία βάφονταν τα σπίτια.
Ξέρουμε ότι σημαντικοί ζωγράφοι μας όπως ο Νίκος Νικολάου και ο Σπύρος Βασιλείου θαύμασαν και μελέτησαν τα τολμηρά πολλές φορές χρώματα των σπιτιών της εποχής που γνώρισαν την Αίγινα. Κατά τη μαρτυρία του Νεκτάριου Κοντοβράκη, ήταν φορές που ο Νικολάου έξυνε τα στρώματα του ασβέστη για να δει πώς βάφονταν τα σπίτια ακόμα παλιότερα και έβρισκε όμορφα ροδακινιά, ώχρες, ακόμα και λουλακί ασβεστώματα.
Σήμερα δε χρειάζεται καν να το κάνουμε αυτό στα λίγα αφημένα σπίτια που έχουν απομείνει χωρίς σύγχρονες επεμβάσεις, χωρίς νέα σοβατίσματα ή βαψίματα που κρύβουν ότι προηγήθηκε. Ήλιος και βροχή χαλάρωσαν και αποκόλλησαν σε τέτοιο βαθμό τα στρώματα των ασβεστωμάτων που με μια και μόνο ματιά βλέπουμε να ξεφυλλίζεται μπροστά μας αισθητική δεκαετιών.
Όπως εύκολα βλέπουμε στην κατοικία της οδού Αχιλλέως 2, ο Νικολάου είχε απόλυτα δίκιο. Κάτω από τα τελευταία στρώματα άσπρου ασβεστώματος βλέπουμε ροδακινί. Βλέπουμε όμως και κάτι άλλο περίεργο. Το τελευταίο χέρι του σοβά έχει αποκοληθεί σαν κάποιος να το έχει χαράξει σε απόλυτα ευθεία γραμμή.
Προσέχοντας δύο σημεία στην ίδια φωτογραφία έχουμε άλλη μιαν έκπληξη. Πάνω αριστερά, βλέπουμε το σοβά να “ξεφλουδίζει” αφήνοντας πίσω του σκιά, όπως διακρίνουμε καθαρά στη μεγέθυνση που ακολουθεί.
Μεγενθύνοντας σε άλλο σημείο, κάτω αριστερά της ίδιας φωτογραφίας, βλέπουμε ότι εκτός από τις χαράξεις ο σοβάς είναι επιπλέον λείος και έχει υφή που θυμίζει μάρμαρο.
Οι παλιότεροι Αιγινήτες θα καταλάβουν αμέσως ότι εδώ έχουμε ένα δείγμα του περίφημου πατητού σοβά που τόσο χαρακτήριζε την Αίγινα την εποχή της οικονομικής ακμής της. Προσπαθώντας να μιμηθούν το μάρμαρο και ακολουθώντας Ιταλικά πρότυπα, οι τεχνίτες της εποχής έφτιαχναν ένα σοβά με λεία επιφάνεια και θαμπή γυαλάδα.
Η προσπάθεια απομίμησης μαρμάρινου τοίχου, όπως αυτού των ναών της αρχαιότητας, είχε ρεαλιστικότερο αποτέλεσμα όταν χάραζαν ή ζωγράφιζαν το σοβά ενώ ακόμα δεν είχε στεγνώσει εντελώς. Στα σημεία που έγιναν οι χαράξεις, τα κομάτια του τελικού χεριού είναι ευκολότερο να σπάσουν και να πέσουν ή να ξεφλουδίσουν γιατί η τελική επιφάνεια είναι σημαντικά σκληρότερη από το υπόστρωμα λόγω της τεχνικής του πατήματος και έχει διαφορετικές μηχανικές ιδιότητες.
Όπως ακόμα βλέπουμε στις παραπάνω φωτογραφίες, η κατοικία της οδού Αχιλλέως 2 έχει και άλλη έκπληξη για μας. Το σπίτι στην αυθεντική του μορφή μετά το σοβάτισμα αντί να έχει το υπέροχο ροδακινί, την ώχρα ή το δυνατό λουλακί που λάτρεψε ο Νικολάου ήταν κατάλευκο.
Όταν πέρασε η περίοδος της οικονομικής ακμής της Αίγινας και ήρθαν καινούργιες εποχές με άλλη αισθητική, οι Αιγινήτες άρχισαν να ασβεστώνουν τους πατητούς σοβάδες σαν φτηνότερη λύση για να καλύψουν τις φθορές και να τα διατηρήσουν τους εξωτερικούς τοίχους καθαρούς και νοικοκυρεμένους. Κάτι αντίστοιχο με το βάψιμο με άσπρο πλαστικό χρώμα του μαρμάρινου μνημείου Πεσόντων Ηρώων στην πλατεία Εθνεγερσίας κάθε χρόνο πριν την κατάθεση στεφανιών κατά την εθνική εορτή, πράγμα που επίσης λέει πολλά για την εξέλιξη της κοινωνίας μας και των αξιών της.
Όπως περάσαμε από τη βράκα και τη φουστανέλα στο παντελόνι και στο σακάκι, έτσι περάσαμε και από την παραδοσιακή αρχιτεκτονική στο “νεοκλασικισμό”. Και όταν ήρθαν δύσκολες μέρες και δεν μπορέσαμε να εξελίξουμε και να διαχειριστούμε τη νεοαποκτηθείσα αστική ταυτότητα, ξαναγυρίσαμε στο ασβέστωμα του πατητού σοβά, αρχικά με τη σοφία και αίσθηση χρώματος που μας κληρονόμησαν αιώνες παράδοσης, ενώ στη συνέχεια την αρνηθήκαμε και αυτή προχωρώντας στο αλουμίνιο και τα αμήχανα “θαύματα” που βλέπουμε γύρω μας.
Αν λοιπόν υποθέσουμε ότι θέλουμε να αναπαλαιώσουμε αυτό το σπίτι στην αυθεντική του μορφή, ποιάν αυθεντική μορφή θα διαλέγαμε;
Την αυθεντική μορφή που είχε όταν πρωτοφτιάχτηκε από λαϊκούς τεχνίτες; Την αυθεντική μορφή που είχε όταν σοβατίστηκε “νεοκλασικά”; ή την αυθεντική μορφή που είχε όταν στη συνέχεια ασβεστώθηκε με βάση την παραδοσιακή γνώση και χρήση του χρώματος;
Επιπλέον, έχει νόημα να αναζητούμε μιαν αυθεντική μορφή, να θέλουμε να διατηρήσουμε το παρελθόν, όταν η ουσία αυτού του παρελθόντος είναι μια διαρκής εξέλιξη, ένα στρώμα πάνω σε προηγούμενο στρώμα ακόμα και αν το νέο ανταγωνίζεται και καταργεί το παλιό;
Και αν πάμε πέρα από ένα συγκεκριμένο σπίτι και θελήσουμε να βγάλουμε κάποιους κανόνες για το πώς θα θέλαμε να αντιμετωπίσουμε τα κτίσματα ενός διατηρητέου οικισμού όπως η Αίγινα, τι κανόνες θα έπρεπε να βάλουμε όταν απέναντί μας έχουμε ένα πρόβλημα με πολλές και αντιθετικές λύσεις; Με τι κριτήρια θα πάρουμε αποφάσεις;
Ο προβληματισμός μου σε αυτά τα ερωτήματα σε επόμενο σημείωμα.
Μέχρι να καταλήξουμε κάπου ωστόσο και πριν χάσουμε αυτά τα καταρρέοντα δείγματα παλιάς αρχιτεκτονικής και τις πληροφορίες που μπορούν ακόμα να μας δώσουν, ας ακούσουμε και ας καταγράψουμε αυτό που έχουν να μας πουν, γιατί η ιστορία τους είναι και δική μας ιστορία και το μέλλον τους είναι και δικό μας μέλλον.
