του Παντελή Γιαννούλη
Μια σπάνια φωτογραφία παρέας φίλων στην εξοχή της Αίγινας, θα μπορούσε να δώσει απαντήσεις στην απορία για το πώς ήταν η κοινωνία του νησιού μας την εποχή της οικονομικής ακμής της κατά το 19ο αιώνα, τι έχει αλλάξει από τότε και τι παραμένει το ίδιο.
Σε πρώτη ματιά, το βλέμμα αναπόφευκτα οδηγείται στους ενήλικες, ιδιαίτερα εκείνους που φορούν σκούρα ρούχα, κάθονται στην πρώτη σειρά και καταγράφονται με οξύτητα στο φακό. Στη συνέχεια όμως το μάτι πάει πιο πάνω, στα δύο παιδιά που κάθονται αρκετά πιο πίσω, σε απόσταση που ο φακός φλουτάρει και είναι ντυμένα το ένα με φουστανέλα και το άλλο με φαρδύ παντελόνι και γιλεκάκι.
Έχουμε λοιπόν δύο ομάδες που διαφοροποιούνται ιεραρχικά και αυτό εκφράζεται τόσο με το ντύσιμο και τη θέση τους στο χώρο όσο και με άλλους τρόπους, που για να τους διακρίνουμε θα πρέπει να ξεχωρίσουμε τα παιδιά από το θολό φόντο. Αυτό θα μας βοηθήσει να καταλάβουμε καλύτερα τόσο εκείνα όσο και τα άλλα πρόσωπα της φωτογραφίας και επομένως την εποχή και τις ιδέες της.
Η διαφορά στο ρούχο και τη θέση στο χώρο ανάμεσα στις δύο ομάδες, δεν είναι η μόνη.
Πέρα από το ότι τα παιδιά βρίσκονται αρκετά πίσω από τα υπόλοιπα πρόσωπα τις φωτογραφίας και το ότι δεν κρατούν ποτήρι με κρασί, κάτι που καθορίζεται τόσο από το φωτογράφο όσο και από τις ιδέες της εποχής για τις σχέσεις ανάμεσα σε διαφορετικές κοινωνικές τάξεις, ο τρόπος που κάθονται είναι διαφορετικός και μας ενδιαφέρει γιατί βγαίνει από μέσα τους.
Για να καταλάβουμε τα παιδιά καλύτερα, ας ξαναγυρίσουμε πρώτα στην παρέα του πρώτου πλάνου. Στο κέντρο δύο χωροφύλακες, ο ένας με τρία αστέρια στο πέτο και ο άλλος με ένα. Οι υπόλοιποι, ντυμένοι δυτικά, φορούν κοστούμι με γιλέκο, πουκάμισο με όρθιο (οι περισσότεροι) κολαρισμένο γιακά, λαιμοδέτη, χρυσές αλυσίδες για τα ρολόγια και μπότες. Ο ένας μάλιστα, αυτός που βρίσκεται αριστερά, έχει ανοιχτά τα κάτω κουμπιά του σακακιού για να φαίνεται η αλυσίδα του ρολογιού του, σύμφωνα με τα πρότυπα της Βικτωριανής κοινωνίας. Όχι μόνο έχουν χρήματα και και φροντίζουν να το δείξουν, αλλά πηγαίνοντας σετάκι με τους χωροφύλακες δεν αφήνουν αμφιβολία για το ποιος έχει τη δύναμη στην κοινωνία.
Έχοντας ρίξει μια πρώτη ματιά στην παρέα των ενηλίκων, ας ξαναγυρίσουμε στα παιδιά σε μια προσπάθεια να καταλάβουμε πώς νοιώθουν και πώς καταλαβαίνουν τον εαυτό τους σε σχέση με τους άλλους.
Μια πρώτη αντικειμενική συνθήκη είναι πως το ένα από αυτά, εκείνο με το παντελόνι και το γιλεκάκι, είναι ξυπόλυτο. Όσο και αν αυτό μας ξαφνιάζει σήμερα, η διαφορά ανάμεσα σε εκείνους που δεν είχαν χρήματα για παπούτσια και την Κυριακή φόραγαν τα ρούχα τους από την ανάποδη, που ήταν λιγότερο φθαρμένα, για να πάνε στην εκκλησία, ήταν κάτι συνηθισμένο σε όλη την Ελληνική επαρχία ακόμα και μετά τον δεύτερο παγκόσμιο πόλεμο.
Η οικονομική ωστόσο αυτή ανέχεια, η διαφορά ως προς τη θέση στην κοινωνική ιεραρχία και η παρουσία ισχυρών προσώπων γύρω του, σε τίποτα δε μειώνει την αυτοπεποίθηση και την αξία που δίνει στον εαυτό του το ξυπόλυτο παιδί με το παντελόνι, όπως κάνει ξεκάθαρο ο περήφανος τρόπος με τον οποίο κάθεται, με τον ένα αγκώνα ακουμπισμένο στο γόνατο και το άλλο χέρι να ακουμπάει τη μέση. Εκείνοι μπορεί να έχουν το χρήμα και τη δύναμη, αλλά αυτός έχει τη μαγκιά του.
Μια σύγκριση με τη στάση του σώματος ενός από τους χωροφύλακες που ποζάρει οπερετικά σαν άγαλμα, φανερώνει τη διαφορά εκείνου που αντλεί δύναμη από μέσα σε σχέση με εκείνον που προσδιορίζεται μέσα από τη ματιά των άλλων.
Η ματιά των άλλων ήταν βασικό στοιχείο για τη δημιουργία εικόνας του εαυτού των αστών της εποχής.
Εδώ θα πρέπει να θυμηθούμε ότι οι Ευρωπαίοι αστοί του 19ου αιώνα είχαν σαν πρότυπα τους αριστοκράτες του 18ου. Η δική μας νέα αστική τάξη είχε να τα βγάλει πέρα με δύο δυσκολίες. Η μία ήταν να μοιάσει με την Ευρωπαϊκή, να δείξουν σαν αριστοκράτες, η άλλη να ξεπεράσει ή έστω να ξεχάσει την Οθωμανική της προέλευση.
Στην Αίγινα κάποιοι τουλάχιστο από τους κυρίους που στην φωτογραφία παρουσιάζονται ντυμένοι Ευρωπαϊκά, είχαν γονείς που φορούσαν βράκες, και αν ασχολούνταν με το εμπόριο, θεωρούνταν χυδαία τάξη, όσο χρήμα και αν κατείχαν, ακόμα και αν προέρχονταν από οικογένειες προεστών της Παλιαχώρας. Ενώ λοιπόν έκαναν την επίδειξη πλούτου και στυλ που βλέπουμε στη φωτογραφία, ενώ ήθελαν να παρουσιάσουν εικόνα αρχόντων που έχουν τη θέση και τα δικαιώματά τους στην κοινωνία “από κληρονομικό χάρισμα”, στην ουσία ήταν νέοι αστοί που έπαιζαν το ρόλο τους με μεγαλύτερη ή λιγότερη επιτυχία. Αγωνίστηκαν για να πάρουν τη θέση των προεστών, κατοίκησαν σε σπίτια που λέγονταν αρχοντικά για να συμβολίσουν το “Θεϊκής” προέλευσης δικαίωμά τους να άρχουν, κάποια στιγμή προς το τέλος του αιώνα τα στόλισαν με δυτικά πρότυπα, με ζωγραφιστά ταβάνια, τοιχογραφίες, δαμασκηνές κουρτίνες, σκεύη με μονογράμματα, πέταξαν τα Υδραίικα έπιπλα και τα αντικατέστησαν με Βικτωριανά, έμαθαν να μιλάνε διαφορετικά, να κάθονται διαφορετικά, αλλά όπως λένε και στην Αμερική, μπορείς να βγάλεις το κορίτσι από την Αλαμπάμα αλλά δε μπορείς να βγάλεις την Αλαμπάμα από το κορίτσι.
Στο τμήμα της φωτογραφίας που ακολουθεί, βλέπουμε τα πόδια των κυρίων να είναι σταυρωτά και όχι ανοιχτά όπως θα ήταν αν δεν είχαν μάθει δυτικούς τρόπους.
Αντίθετα, το παιδί με τη φουστανέλα κάθεται στο χώμα όπως θα καθόταν και στο σπίτι του μπροστά στο σοφρά για να φάει, δηλαδή με τα πόδια σταυρωμένα και γυρισμένα προς τον κορμό. Σοφράδες υπήρχαν και σε πολλά εύπορα σπίτια ακόμα και μέχρι πριν λίγες δεκαετίες.
Το άλλο παιδί με το παντελόνι και το γιλεκάκι, έχει στάση πολύ πιο ελεύθερη.
Κατά τη γνώμη μου τα παιδιά αντιπροσωπεύουν δύο διαφορετικούς τύπους Αιγινήτη. Ο ένας με τη φουστανέλα αντιπροσωπεύει την Αίγινα της υπαίθρου, τη δημοτική παράδοση, αυτή που έρχεται από τους μέσους χρόνους και έχει σαν αναφορά της μια κοινωνία στατική και παγιωμένη, με σεβασμό στην κοινωνική ιεραρχία και μηδενικό ενδιαφέρον για αλλαγές και νεωτερισμούς.
Το άλλο παιδί ωστόσο με το παντελόνι και τη στάση τη γεμάτη αυτοπεποίθηση, κατά τη γνώμη μου εκφράζει τον κόσμο της πόλης, με χαρακτηριστικά την κινητικότητα, την ανησυχία, τη σπιρτάδα και την ευρηματικότητα.
Πιστεύω ότι και οι δύο τύποι συνεχίζουν να υπάρχουν, σε διαφορετικές αναλογίες, στον Αιγινήτη του σήμερα.
Πολλοί Αθηναίοι που κάνουν την Αίγινα δεύτερο ή και πρώτο σπίτι, ξαφνιάζονται που βρίσκουν τόσο κοντά στην πρωτεύουσα νοοτροπίες που θα περίμεναν να συναντήσουν πολύ πιο μακρυά. Αυτό που συναντούν και τους ξαφνιάζει, είναι το τσολιαδάκι, ένας τύπος ανθρώπου που περηφανεύεται για τη νοικοκυροσύνη του, έχει αγάπη και ζεστασιά για τα παιδιά και την οικογένεια, ακούει λαϊκά και ξέρει να χορεύει δημοτικά και έχει τόσο ενδιαφέρον να υοθετήσει τις αξίες και τις συνήθειες των αστών όσο και εκείνοι τις δικές του. Έχει δει τους πολλές φορές συμπλεγματικούς τέως βρακοφόρους και μετέπειτα κουστουμαρισμένους να του τρίβουν στη μούρη την υποτιθέμενη ανωτερότητά τους και έχει πει, ευχαριστώ, δεν θα πάρω.
Αυτό το ευχαριστώ, δεν θα πάρω, το λέει θυμωμένα από μέσα του και στον Αθηναίο που έρχεται να του δώσει συμβουλές για το πώς θα πρέπει να ζήσει στον τόπο του, ακόμα και αν αυτές οι συμβουλές είναι σωτήριες, ακόμα και αν προσφέρουν συγκεντρωμένη γνώση και λύσεις σε σημαντικά προβλήματα του νησιού.
Το είδος του αστού που καθόρισε το χαρακτήρα της Αίγινας την εποχή της οικονομικής ακμής της, οι άνθρωποι που πήγαιναν για δουλειές κάθε χρόνο στην Ιταλία, που είχαν μετοχές σε ατμόπλοιο, που συνεργάζονταν και συναναστρέφονταν με σημαντικούς επιχειρηματίες της Αθήνας, που έπαιρναν τα καΐκια τους στις ακτές της Λιβύης ή διέσχιζαν με αυτά τον Ατλαντικό για να μαζέψουν σφουγγάρια στην Τάμπα της Φλώριδας και που στο γυρισμό έφερναν χρήματα και ιδέες, δεν υπάρχει πλέον. Εξαφανίστηκε μαζί με τα σφουγγάρια και δε μπόρεσε ή δεν προσπάθησε να αλλάξει τον τόπο της οικονομικής του δραστηριότητας για να προσαρμοστεί στο νέο οικονομικό περιβάλλον και τη συγκέντρωση των δραστηριοτήτων στην Αθήνα, όπως έκαναν αντίστοιχες οικογένειες από τη Σύρο, τη Χίο και άλλα νησιά που μετέφεραν τις επιχειρήσεις τους στον Πειραιά και το Λονδίνο. Ίσως γιατί βαθιά μέσα του συνέχισε να κατοικεί το τσολιαδάκι που είχε όρια στις αλλαγές που μπορούσε να αντέξει.
Τη θέση του έχει πάρει ο ευκατάστατος Αθηναίος ή ξένος, που χωρίς να γνωρίζει τις τοπικές ιδιαιτερότητες παραξενεύεται που εδώ δεν βλέπει τριγύρω του τους μικροαστούς που κάνουν τούμπες για να κερδίσουν την αποδοχή του στην Αθήνα. Υπάρχουν στην Αίγινα μέτοικοι που έχουν στήσει τη δική τους παράλληλη κοινωνία, που πιστεύουν ότι οι υπόλοιποι τους οφείλουν αναγνώριση και σεβασμό επειδή συναγελάζονται με τον τάδε ή τον δείνα μεγαλοδιασημόπουλο, χωρίς να καταλαβαίνουν ότι με αυτούς τους θεατρινισμούς και την αφ’ υψηλού στάση όχι μόνο δε μπορούν να μπολιάσουν την τοπική κοινωνία με σύγχρονες ιδέες που θα βελτίωναν και τη δική τους ζωή αλλά αντίθετα την κοντράρουν.
Από την άλλη, οι ίδιοι αρνούνται να δουν ότι όπως ο Αιγινήτης του αρχοντικού της παραλίας έκρυβε, αυτή είναι η σωστή λέξη, το τσολιαδάκι μέσα του, έτσι και πολλοί από αυτούς κρύβουν το Βαλκάνιο μεταπράτη που παπαγαλίζει ότι φούμαρο πλασάρει η ξένη φίρμα που αντιπροσωπεύει.
Σαν αποτέλεσμα, δύο κοινωνίες συνεχίζουν σε μεγάλο βαθμό να ζουν παράλληλα, αγνοώντας και μη δανειζόμενες η μία από την άλλη και έτσι αδυνατούν να δώσουν λύσεις σε προβλήματα που μας ταλανίζουν όλους.
Υ.Γ.
Από τα μέλη της παρέας μπορώ να αναγνωρίσω δύο. Το Σπύρο Σταματιάδη, δεύτερο από αριστερά, πάνω από το χωροφύλακα και που το σπίτι του ήταν εκεί που τώρα είναι το “νήσος”, και το Νίκο Γιαννούλη, δεύτερο από δεξιά, με το σκούρο κοστούμι και που το σπίτι του ήταν εκεί που τώρα είναι η “δωδώνη” στη γωνία αριστερά από το Αιάκειο. Θα ήταν ευχής έργο αν κάποιοι που έχουν παλιές φωτογραφίες και μπορούν να αναγνωρίσουν τα υπόλοιπα πρόσωπα μας έδιναν τα ονόματά τους. Αν κάποιος έχει την ίδια φωτογραφία στην αρχική της κορνίζα, σύμφωνα με ότι μου είπε για τις συνήθειες της εποχής η Λίνα η Πετρίτου, θα μπορούσε ίσως, αν τη γυρίσει από πίσω, να δει γραμμένα τα ονόματα των μελών της παρέας και τον τόπο που έγινε η λήψη.
Το αρχείο ήρθε στα χέρια μου από το Δημήτρη Σταματιάδη, μέσω του αδελφού του Νάσου Κόκκινου.
- αναφορά στην ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΗ
- Αναζητώντας την αυθεντική Αίγινα: 1. “Αρχιτεκτονικά μυστικά της Οδού Αχιλλέως”
