Πάμπλο Πικάσο – 25 Οκτωβρίου 1881, 8 Απριλίου 1973 – ο πιο σημαντικός καλλιτέχνης του 20ου αιώνα.
Το διασημότερο έργο του, κατά κοινή παραδοχή είναι η Γκερνίκα, ή Γκουέρνικα όπως την λέμε στα ελληνικά.
Η καταγραφή που ακολουθεί για την σχέση του ζωγράφου με το συγκεκριμένο έργο, αλλά και γενικά τη σχέση της τέχνης με την πολιτική είναι από το historyreport.gr:
Γεννημένος στις 25 Οκτωβρίου 1881, ο Πάμπλο Πικάσο ξεκίνησε να σπουδάζει ζωγραφική στην Βαρκελώνη, σε ηλικία 14 χρόνων. Συνέχισε στη Μαδρίτη και το 1901 εγκαταστάθηκε στο Παρίσι, στη Μονμάρτη. Επηρεάστηκε από τους ζωγράφους Λωτρέκ και Ντεγκά και, μετά από πολλαπλά πειράματα, ανέπτυξε ένα απόλυτα προσωπικό στυλ. Μόνο την πρώτη δεκαετία του Κ’ αιώνα πέρασε από την μπλε, τη ροζ και την προκυβιστική φάση του έργου του, προτού αφιερωθεί στον κυβισμό, κίνημα που απέρριπτε τις παραδοσιακές φόρμες και την προοπτική και το οποίο ίδρυσε μαζί με τον ποιητή Ζορζ Μπρακ.
Στη διάρκεια της Ισπανικής Δημοκρατίας διετέλεσε διευθυντής του Μουσείου «Πράδο» της Μαδρίτης (1936 – 1939), παρότι απουσίαζε από τη χώρα εκείνα τα χρόνια. Στα 1937, η δημοκρατική κυβέρνηση του παράγγειλε ένα πίνακα για το ισπανικό περίπτερο στη Διεθνή Έκθεση του Παρισιού.
Ο ισπανικός εμφύλιος σχεδόν δεν είχε αγγίξει τη γη των Βάσκων, όπου η ζωή συνεχιζόταν κανονικά. Στην βασική πόλη Γκερνίκα (Γκουέρνικα για τους Έλληνες), στις 26 Απριλίου 1937, γυναίκες, άνδρες και παιδιά συνωθούνταν στη λαϊκή αγορά για ψώνια της ημέρας. Ξαφνικά, ο ουρανός γέμισε αεροπλάνα. Άδειασαν τις βόμβες τους στη λαϊκή αγορά κι έφυγαν. Ήταν είκοσι γερμανικά, σταλμένα απ’ τον Χίτλερ για να βοηθήσουν τον Φράνκο. Μαζί τους, συνέπρατταν και τρία ιταλικά του Μουσολίνι. Η Γκερνίκα βρέθηκε στην πορεία τους: 1.500 άμαχοι νεκροί, 1.000 τραυματίες, σύμφωνα με τις πρώτες ανακοινώσεις. Ο κόσμος όλος συγκλονιζόταν από το έγκλημα.
Πέντε μέρες αργότερα, την Πρωτομαγιά του 1937, ο Πάμπλο Πικάσο ξεκίνησε να συνθέτει τον περίφημο πίνακά του με θέμα την «Γκερνίκα», διαστάσεων 3,5 x 7,77 μ.
Εκτέθηκε στη Διεθνή Έκθεση του Παρισιού, τον Ιούλιο του ίδιου χρόνου, και συγκλόνισε τους επισκέπτες. Αμέσως μετά, η δημοκρατική κυβέρνηση της Ισπανίας οργάνωσε περιοδεία με εκθέσεις της σε μεγαλουπόλεις, ώστε να συγκεντρωθούν χρήματα για τον αγώνα εναντίον των φασιστών. Που αποδείχτηκε μάταιος.
Μια συζήτηση με τον Πικάσο
Στις 26 Ιανουαρίου 1939, ο Φράνκο και οι δυνάμεις του κυρίευσαν την Βαρκελώνη. Στις 28 Μαρτίου 1939, οι δημοκρατικοί ύψωσαν λευκή σημαία στη Μαδρίτη. Ο Φράνκο ανέλαβε τη διοίκηση της πόλης.
Οι δημοκρατικοί πρόλαβαν να φυγαδεύσουν την «Γκερνίκα» στη Νέα Υόρκη. Φιλοξενήθηκε στο εκεί Μουσείο Μοντέρνας Τέχνης. Ο ίδιος ο Πικάσο πέρασε το μεγαλύτερο μέρος του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου στο Παρίσι και έγινε μέλος του Κομμουνιστικού Κόμματος αμέσως μετά την απελευθέρωση της πόλης. Στις 13 Μαρτίου 1945, δημοσιεύτηκε στο περιοδικό New Masses συνέντευξή του στον Αμερικανό ζωγράφο Τζερόμ Σέκλερ:
Πάντα με γοήτευε η φυσιογνωμία του Πικάσο. Οι διάφορες περίοδοι της δουλειάς του ανακλούσαν πάντοτε τις αντιφάσεις εκείνων των ταραγμένων χρόνων, χωρίς ωστόσο να επιδιώκει ποτέ να γίνει χρονογράφος της εποχής του. Ίσως το μοναδικό έργο του που ανακλά την κοινωνική διαμαρτυρία να είναι η Γκερνίκα. Κανένα άλλο. Η Γαλλία μπήκε στον πόλεμο, αλλά στα έργα του Πικάσο εκείνης της εποχής, δεν γίνεται καμιά αγωνιστική μνεία. Έπειτα ήρθε η γερμανική κατοχή. Κυκλοφορούσαν φήμες ότι ο Πικάσο συνεργαζόταν με τη Γκεστάπο που σε αντάλλαγμα του επέτρεπε να συνεχίζει να ζωγραφίζει ή ότι πουλούσε πλαστά έργα στους ναζί: τα υπέγραφε εκείνος αλλά τα έκαναν οι μαθητές του.
Μέχρι και την απελευθέρωση του Παρισιού, ο Πικάσο ήταν μια διασημότητα περιστοιχισμένη από ένα πέπλο μυστηρίου. Αλλά, αμέσως μετά την απελευθέρωση, ο Πικάσο έγινε μέλος του Κομμουνιστικού Κόμματος. Τον ίδιο μήνα (Οκτώβριο) έγινε στο Παρίσι έκθεση σύγχρονης γαλλικής τέχνης με μια αίθουσα ειδικά αφιερωμένη στον Πικάσο. Και ήταν εκεί που το κοινό ξαναβρήκε το δυναμικό Πικάσο, το ζωγράφο της ζωής και της ελπίδας. Γοητευμένος από την έκθεση αλλά και το έργο του γενικότερα, κατάφερα να με δεχτεί.
Έφτασα στο ατελιέ του ένα Σάββατο στις 8 το πρωί. Ήταν ένα άθλιο κτίριο στις όχθες του Σηκουάνα, όπου χρειάστηκε να περάσω από τρύπες που έκαναν χρέη πόρτας και από ξύλινα σκαλοπάτια που νόμιζα θα τσακίζονταν σε κάθε μου βήμα, μέχρι να φτάσω στο διαμέρισμά του. Περιμένοντας να εμφανιστεί ρώτησα το γραμματέα του αν ο Πικάσο είχε προβλήματα με τους Γερμανούς. Μου απάντησε: «Όπως όλοι οι άνθρωποι, περάσαμε άσχημα». Δεν του είχαν επιτρέψει να κάνει εκθέσεις. Μια φορά μάλιστα, η Γκεστάπο τον κατηγόρησε ότι είχε ψεύτικη ταυτότητα και ότι στην πραγματικότητα λεγόταν Λίπζιγκ. Ο Πικάσο αρκέστηκε να δηλώσει:
«Είμαι απλώς και μόνο ο Πικάσο».
Οι Γερμανοί έπαψαν να τον ενοχλούν, συνέχισαν όμως να τον παρακολουθούν. Αψήφησε τον κίνδυνο διατηρώντας σχέσεις με το παράνομο αντιστασιακό κίνημα.
Μετά από δέκα λεπτά, ο Πικάσο εμφανίστηκε. Κάρφωσε τα μάτια του στα δικά μου και μου έτεινε το χέρι. Το χαμόγελό του ήταν ζεστό, ειλικρινές και μιλούσε ανοιχτά, χωρίς περιστροφές, κάτι που με έκανε να νιώσω αμέσως άνετα. Του εξήγησα πως με ενδιέφερε πολύ το έργο του και ήθελα να μου πει αν το έχω εκτιμήσει σωστά.
– Για παράδειγμα, ο Ναύτης που είδα στην πρόσφατη έκθεσή σας: νομίζω πως είστε εσείς και διαλέξατε τη στολή του ναύτη για να εκφράσετε τη στράτευσή σας στον αγώνα…
«Πράγματι είμαι εγώ, αλλά δεν είχα καμιά πρόθεση να δώσω στο έργο πολιτικό περιεχόμενο. Φορώ ναυτική στολή γιατί μ’ αρέσει: πάντα φορώ ναυτική φανέλα»
Και για να επιβεβαιώσει τα λεγόμενα του, σήκωσε την μπλούζα του και μου έδειξε τη ναυτική του φανέλα με άσπρες και μπλε ρίγες!
– Ναι, αλλά η κόκκινη πεταλούδα; Το χρώμα δεν έχει πολιτική πρόθεση;
«Όχι ιδιαίτερα. Αλλά ακόμη κι αν έχει κάποια πολιτική χροιά, είναι δουλειά του υποσυνείδητού μου. Βέβαια, ότι υπάρχει στο υποσυνείδητο είναι αποτέλεσμα μιας συνειδητής σκέψης. Ίσως δεν μπορούμε να ξεφύγουμε από την πραγματικότητα. Από αυτή τη άποψη, είναι πιθανόν να έχει πολιτικό νόημα».
– Στη Γκερνίκα ο ταύρος, το άλογο, τα χέρια με τους δαυλούς, όλα μοιάζουν να έχουν ένα αντίστοιχο με την ισπανική πραγματικότητα.
«Ναι, ο ταύρος εκπροσωπεί πράγματι την κτηνωδία, το άλογο το λαό. Σ’ αυτή την περίπτωση κατέφυγα στον συμβολισμό. Ωστόσο, είναι λάθος να λέτε ότι ο ταύρος είναι ο φασισμός: ο ταύρος είναι απλώς ο σκοταδισμός κι η κτηνωδία».
– Μα υπάρχει διαφορά; Όπου εγκαταστάθηκε ο φασισμός έφερε το σκοτάδι και την κτηνωδία, το θάνατο και την καταστροφή.
«Μπορεί να έχετε δίκαιο, αλλά δεν επιχειρούσα συνειδητά να δείξω κάτι τέτοιο. Η δουλειά μου δεν είναι συμβολική. Μόνο στη Γκερνίκα είναι, αλλά πρόκειται για μια αλληγορία. Γι’ αυτό και χρησιμοποίησα τον ταύρο και το άλογο. Κάποιοι χαρακτηρίζουν τη ζωγραφική μου ως σουρεαλιστική, τουλάχιστον τα έργα μου κάποιας περιόδου. Αλλά δεν είμαι σουρεαλιστής. Ποτέ δεν υπήρξα εκτός πραγματικότητας. Πάντα έζησα μέσα στην πεμπτουσία της, ή αν το θέλετε αλλιώς, στο πραγματικό της πραγματικότητας. Αν κάποιος επιθυμούσε να εκφράσει τον πόλεμο ίσως το πιο κομψό θα ήταν να είχε ζωγραφίσει ένα τόξο κι ένα βέλος, γιατί είναι μια εικόνα αισθητικά ελκυστική. Εγώ, αντίθετα, αν ήθελα να απεικονίσω τον πόλεμο, θα χρησιμοποιούσα ένα μυδραλιοβόλο. Τώρα ήρθε η στιγμή, αυτή την εποχή των αλλαγών και της επανάστασης, να ζωγραφίζουμε με τρόπο επαναστατικό κι όχι όπως πριν».
– Δε θεωρείτε το έργο σας πολιτικό;
«Κοιτάξτε, αν ήμουν χημικός και κάποιο πείραμά μου κατέληγε να δώσει ένα κόκκινο υγρό, θα μπορούσατε να πείτε πως πρόκειται για μια έκφραση κομμουνιστικής προπαγάνδας; Αν ζωγραφίσω ένα δρεπάνι κι ένα σφυρί, ο κόσμος μπορεί να πιστέψει πως είναι σύμβολο του κομμουνισμού αλλά για μένα είναι απλώς ένα δρεπάνι κι ένα σφυρί. Μπορεί να έχετε δίκαιο αποδίδοντας κάποια πολιτική σημασία σε στοιχεία των πινάκων μου, αλλά δεν είναι πρόθεσή μου. Ζωγραφίζω για να ζωγραφίζω. Και καθένας δίνει διαφορετικό νόημα στους πίνακές μου αναλόγως του τι βλέπει σ’ αυτούς. Δεν προσπαθώ να μεταφέρω κανένα πολιτικό μήνυμα. Δεν υπάρχει σκόπιμη προπαγάνδα στο έργο μου».
Άναψε τσιγάρο, τράβηξε δυο τρεις ρουφηξιές πολύ σκεπτικός και συμπλήρωσε:
«Είμαι κομμουνιστής, και η ζωγραφική μου είναι κομμουνιστική. Αν ήμουν παπουτσής δεν θα κάρφωνα τις σόλες με έναν ιδιαίτερο τρόπο για να δείξω τις πολιτικές μου προτιμήσεις».
– Ωστόσο, πολλά έργα σας μπορεί να είναι ακατάληπτα ακόμη και για ειδικούς. Για παράδειγμα αυτό το γυμνό με έναν μουσικό πλάι.
«Δεν είναι παρά ένα γυμνό με έναν μουσικό πλάι. Το ζωγράφισα για τον εαυτό μου. Όταν κάποιος κοιτά ένα γυμνό που φιλοτέχνησε άλλος καλλιτέχνης με φόρμες παραδοσιακές, λέει πως αυτό που βλέπει δεν είναι παρά ένα γυμνό. Αλλά εγώ το εκφράζω με έναν επαναστατικό τρόπο. Σ’ αυτό τον πίνακα δεν υπάρχει κανένα κρυφό νόημα. Είναι απλώς ένα γυμνό με ένα μουσικό».
– Γιατί ζωγραφίζετε με έναν τρόπο που είναι τόσο δύσκολο να τον καταλάβει ο απλός θεατής των έργων σας;
«Ζωγραφίζω έτσι, γιατί η ζωγραφική μου είναι προϊόν σκέψης. Δούλεψα πολλά χρόνια για να έχω αυτό το αποτέλεσμα κι αν έκανα ένα βήμα πίσω θα ήταν προσβολή για το λαό, γιατί όσα κάνω είναι συνεπή με τις ιδέες μου. Δεν μπορώ να χρησιμοποιήσω συμβατικά μέσα μόνο και μόνο για να νιώσω την ικανοποίηση ότι με καταλαβαίνουν. Δε θέλω να κατέβω σ’ ένα κατώτερο επίπεδο. Εγώ εκφράζομαι μέσω της ζωγραφικής και δεν είμαι ικανός να το κάνω με τα λόγια. Δεν μπορώ να δώσω μια εξήγηση γιατί το έκανα με το δείνα κι όχι με τον τάδε τρόπο. Βεβαίως, είναι διασκεδαστικό, γιατί οι άνθρωποι ανακαλύπτουν στα έργα πράγματα που δεν έχει βάλει ο ζωγράφος. Και είναι τονωτικό να τα ανακαλύπτουν γιατί τελικώς η πεμπτουσία εκείνων που μπορεί να είδαν στον πίνακα, βρίσκεται πράγματι σ’ αυτόν».
– Ακούγοντάς σας και βλέποντας το έργο σας θα μπορούσε να πει κανείς πως δεν υπάρχει σχέση ανάμεσα στην τέχνη και την πολιτική…
«Ξέρουμε πως βεβαίως και υπάρχει», δήλωσε χαμογελώντας: «Μόνο που εγώ δεν την αναζήτησα».
